Thập Liên Trưởng
Đặt vấn đề:
Tộc
người Chăm là cư dân bản địa sinh tụ dọc các tỉnh duyên hải miền Trung Việt Nam Nam
Với
đặc điểm khí hậu như đã trình bày ở trên, cư dân bản địa Chăm ở Ninh Thuận hiểu
nó một cách tường tận và đã có phương thức thích hợp để xây dựng nhà cửa, từ xa
xưa đã chế ngự được sự bất lợi của khí hậu và thời tiết quanh năm ở vùng cực
nam Trung bộ này.
Vì
sao, chúng tôi đặt lại vấn đề này đối với nhà truyền thống người Chăm, vì hiện
nay đã có những ý kiến khác nhau về việc bố trí các kiến trúc trong khuôn viên
và cấu trúc của từng ngôi nhà [[1]]
Đặc điểm cư trú của người Chăm tỉnh
Ninh Thuận.
Làng người Chăm:
Mô hình dãy
khuôn viên nhà Chăm tỉnh Ninh Thuận [[2]]
B
   |
  |
|
|
|
Người Chăm cư trú thành từng, làng
gọi là palei (công xã nguyên thủy), hình
tròn hoặc hình chữ nhật. Ngày xưa do bị khống chế bởi quan niệm “cây cao bóng
cả là nơi trú ngụ của thần linh hay ma quỷ” nên làng của người Chăm rất ít
trồng cây cối, những dãy khuôn viên nhà nối tiếp nhau trơ trọi, có chăng một
vài cây me chua tự mọc họăc trồng một vài cây dừa. Thuật phong thủy cổ xưa của người Chăm về vấn
đề dựng làng với địa thế: “Cek mâraong
kraong barak” (Núi đằng Nam, sông đằng Bắc), theo GS.TS Phan Xuân Biên,
thuật phong thủy này đáp ứng được hai yêu cầu cơ bản là phòng thủ tốt và có
điều kiện sản xuất lúa nước.Trong làng, các khuôn viên nhà, tiếng Chăm gọi là Tapeng paga nối tiếp nhau theo trục Bắc – Nam và mỗi dãy
khuôn viên gọi là Talei paga cách nhau một khoảng hai chiếc xe chở nông lâm
sản có thể đi ngược chiều. Từng dãy talei
paga có một đường ngang lối tắt gọi là kaplah
để tiện cho việc đi qua dãy khuôn viên khác mà không phải đi vòng từ đầu làng.
Mỗi palei có nhiều dòng tộc cùng cư
trú, với đặc điểm, mỗi dòng tộc thường quây quần trong một khu vực (gọi là Puk) hay cùng một dãy khuôn viên nhà nối
tiếp nhau (Talei Paga), có thể dây là
tập quán cư trú rất cổ của tộc người, mỗi làng có ba hoặc bốn tộc họ (Gep patian) hoặc nhiều hơn [[3]] cư
trú sống quay quần bên nhau để chống kẻ thù hai chân họăc bốn chân, Phan Xuân
Biên cho rằng: “ chưa có thư tịch nào viết rằng làng người Chăm chỉ có một tộc
họ cư trú. Mỗi dòng tộc, tùy theo tôn giáo, Chăm Hồi giáo Bàni hay Chăm Bàlamôn
mà dòng tộc có cách đặt tên khác nhau”[[4]].
Mỗi khuôn viên nhà truyền thống Chăm thường là hình chữ nhật có thể có từ 2 hay
4 nóc nhà và có thể nhiều hơn nữa, đó là tập quán cư trú đại gia dình mẫu hệ xa xưa,
nay đã có xu hướng tan rã thành tiểu gia đình hạt nhân ách bố trí khu dân cư
như trên theo, GS Phan Xuân Biên cho rằng: “ chưa có thư tịch nào viết rằng
làng người Chăm chỉ có một tộc họ cư trú. mỗi dòng tộc, tùy theo tôn giáo, Chăm
Hồi giáo Bàni hay Chăm Bàlamôn mà dòng tộc có cách đặt tên khác nhau”[[5]].
Mỗi khuôn viên nhà truyền thống Chăm thường là hình chữ nhật có thể có từ 2 hay
4 nóc nhà và có thể nhiều hơn nữa, đó là
tập quán cư trú đại gia đình mẫu hệ xa xưa, nay đã có xu hướng tan rã
thành tiểu gia đình hạt nhân.
Trong khuôn viên nhà ở truyền thống của người Chăm có
các loại nhà nay không còn nữa:
- Thang Ye (Nhà tục), đến nay người Chăm
vẫn chưa hiểu nghĩa từ “Ye” để chỉ loại nhà này, mà chỉ biết rằng đây là loại
nhà làm sàn bên trong cao hơn mặt đất khoảng từ 40-50cm và mái nhà ngắn. Cửa ra
vào nhà mở ở hướng Tây- Nam , có khi người ta còn mở thêm một cánh cửa ở
hướng Nam
- Thang Mâyuw (Nhà bên) là ngôi nhà được cha mẹ cất cho con gái đã có chồng
và từ đó, vợ chồng con gái được lập bếp, ăn riêng. Thang Mâyuw thường là nhà
trệt không làm sàn như thang Ye, nền nhà được tôn cao cho bằng sàn của ngôi
thang Ye và cửa ra vào mở song song cùng hướng với Thang Ye
. - Thang Gar (Nhà khách) thường là ngôi nhà
có người làm chức sắc (Acar Hồi giáo Bàni thường hay cất nhà này)
- Thang
Tông (Nhà chứa lúa), ngày xưa thanh bình, thời mà “của rơi không thèm
nhặt”, người Chăm, hay tộc người Raglai thường để nông sản (lúa, bắp…) trong
cái chòi tranh trong nương rẫy hay ngoài đồng. Ngày nay, người Raglai vẫn còn
tập quán này, gọi là ‘tok”, họ có mài tấu mả la –Char- “Ndik tok” (lên nhà chứa
nông sản để ngoài nương rẫy mà không bị mất cắp. Về sau, tình hình an ninh xã hội có sự bất ổn, người Chăm
chở lúa về làm nhà chứa (số lượng lúa từ 10 xe
trở lên (khoảng 500giạ tương
ứng với 7-8 tấn, gọi là thang tông,
Với số lượng này thường là của trung nông hay phú nông. Nếu ít hơn (của bần cố
nông), khoảng 3,4 xe tương ứng với 2,3 tấn,
người ta ngăn phòng the của con gái (duk
ndih anâk mâtuw) ở hướng Đông thành cái vựa chứa lúa, người Chăm làng Phước
Nhơn gọi là “mbo padai”, người Chăm
làng Văn Lâm gọi là “Weng”. Ngày nay,
vị trí thang tông này thường được dể
xây dựng Nhà khách thay thang Gar, vì thế mà nhiều người thường hiểu lầm thang tông là nhà khách. Từ “Khách” của
tiếng Việt, tiếng Chăm là “Tuai”, như
vậy “nhà khách” là “thang tuai”,
phòng khách là “duk tuai”chứ không
phải là “Thang tông”hoặc là “Duk tông”.
Các loại nhà Thang Ye, Thang Mâyuw, thang Gar mở cửa ra vào về hướng Tây hoặc hướng Nam, bởi theo quan niệm của
người Chăm , đó là hướng “sinh”,
ngược lại hướng Tây-Bắc và Bắc được xem là hướng “tử”. Đồng thời, các hướng nhà
của người Chăm thể hiện khả năng thích ứng với đặc điểm khí hậu khu vực Miền
Trung hay chịu ảnh hưởng khí hậu Nhiệt đới gió mùa. Tỉnh Ninh Thuận, hàng năm
chỉ có 2 mùa mưa và nắng, mùa nắng nóng rang, nhiệt độ trung bình 34o C,
Mùa mưa, từ tháng 9 đến hết tháng 11. Đây cũng là những tháng tập trung bão biển
đông còn gọi là bão nhiệt đới vào các tháng 9,10,11 hàng năm, những trận mưa
gây ngập lụt và gió mùa Đông-Bắc thổi rất mạnh từ tháng 10 năm trước đến tháng
3 năm sau lạnh giá, vì thế mà mở cửa hướng Bắc hoặc hướng Đông sẽ bất lợi. .
Đây có thể nói là khả năng nhận thức và thích nghi với môi trường của người
Chăm. Ngoài ra những ngôi nhà kể trên
còn có Thang Ging (Nhà bếp) và có thể
có nhà đặt cối xay và cối giã gọi là Thang
Lathung chai đặt gần sát với cửa
ra vào khuôn viên nhà ở hướng Tây-Nam Người Chăm gọi khuôn viên nhà ở là “Tapeng Paga hala thang” với thuật phong
thủy cổ truyền “Glaong di Pai bíer di Pur,
Glaong di Dak biér di Ut”(Cao đằngTây, thấp đằng Đông,
cao phía Nam, thấp phía Bắc). Nhưng mỗi
khuôn viên nhà đều có một vườn rau gia vị , gọi là “pakak” nhỏ để tận dụng nước sinh họat thải từ cái giếng đặt ở phía
Đông-Bắc (Ésan) không chảy ra đường
và sang nhà hàng xóm ở phía Bắc và người Chăm quan niệm rằng nước chảy từ ngoài
cổng vào nhà tốt hơn là nước chảy từ khuôn viên ra ngoài (ngụ ý của cải ở ngoài
về hội tụ)
Cụ thể các
ý kiến khác nhau về vị trí các loại nhà truyền thống của người Chăm như sau:
*.Sakaya-
Nghề dệt cổ truyền của người Chăm-trang 29 và 30: nguyên văn viết như
sau:
1. “Đất
khuôn viên nhà Chăm thường là hình chữ nhật, bằng phẳng, khuôn viên được rào
xung quanh bằng hàng rào. Sau đó họ cắm cọc ở 4 góc của khung viên và kéo dây
chéo ở 4 góc, điểm giao nhau giữa 2 đường cheo cuả khung viên đất gọi là tâm
đất. Điểm này trong khung viên đất người Chăm gọi là điểm hỏa.”
2.
“Nhà tục (Thang yơ)…Đây là nhà chính của cặp vợ chồng chị gái. Ngôi nhà này
thường lợp gianh, vách đất, 3 gian 2 chái (ngày nay đã được thay bằng tường
gạch, lợp ngói”.
3.
Nhà Tôy: Nằm ở phía Tây khung viên hướng mặt về hướng đông đối diện với nhà
Mưyâu. Đây là nhà khách. Anh em trai chưa vợ nghỉ ngơi, sinh hoạt.
4. Kết
cấu bộ khung kiểu 4 vì kèo (vì kèo 3 cột).
-5. Nhà
Gar (nhà ngang) nhà nằm ở hướng Bắc khuôn viên hướng mặt về Nam
- Còn
GS. Phan Xuân Biên ở trang 170, vẽ hình sơ đồ nhà truyền thống Chăm như sau:
- các
ngôi nhà của sơ đồ trên: A,B,C và D cùng một vị trí, như sau:
Thảo
luận:
- 1.Khuôn
viên nhà Chăm có điểm Hỏa như Sakaya viết nhưng vị trí không ở chính tâm của
khung viên mà là ở nơi 2 máng xối giũa các nhà Thang Ye, thang Mâyuw và Thang
Gar đổ xuống. Vì theo quan niệm của người Chăm “Diểm Hỏa” là điểm nóng , nước
xối xuống để cho Thần đất không bị nóng mà ngược lại. Như thế người nhà mới làm
ăn khấm khá và giàu có.
-2.Thang
Yơ Chăm chỉ có 2 gian trong đó có một gian lớn để tổ chức các lễ tục như Katé
(Balamôn) hay Ramâwan (Hồi giáo Bàni) và 1 gian ở phía đông để tổ chức lễ tuyên
hôn như đã nói ở trên.
-3.
Nhà Tôy: Nằm ở phía Tây khung viên hướng mặt về hướng đông đối diện với nhà
Mưyâu. Đây là nhà khách. Anh em trai chưa vợ nghỉ ngơi, sinh hoạt.
Nhà
truyền thống Chăm không có nhà Tôy (nhà Khách) nằm ở hướng như Sakaya viết mà
Nhà khách là Thang Gar. Người Ê đê cũng co gian để cho khách gọi là gian Gar [[6]].
[1] Xem
Sakaya- Nghề dệt cổ truyền của người Chăm – Trang 28- Nhà XB Văn hóa Dân tộc và
Phan Xuân Biên (Chủ biên)- Người Chăm ở Thuận Hải (1989)- Sở Văn hóa Thông tin
Thuận Hải
[2] Xem ảnh
Khuôn viên nhà Chăm ở Tháp Po Klaong Girai-TP.PhanRang-Tháp Chàm
[4] Xem Phan
Xuân Biên(1989)- Người Chăm ở Thuận Hải, tr.170-171.
[5] Xem Phan
Xuân Biên(1989)- Người Chăm ở Thuận Hải, tr132,133
[6] Xem Khôi
nguyên – Tong Ching- Tạp chí văn hóa các dân tộc thiểu số, số
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét