Giao lưu tiếp biến âm nhạc Chăm với các tộc người khác

Văn Thu Bích

Âm nhạc đóng vai trò rất quan trọng trong đời sống tinh thần của người Chăm, nhất là các nghi lễ và lễ hội mang tính tôn giáo. Mặc dù trong suốt quá trình lịch sử hàng ngàn năm, dân tộc Chăm đã trải qua nhiều thăng trầm, biến đổi, song nghệ thuật âm nhạc của họ dường như bất biến với thời gian, đồng thời vẫn còn lan toả sức sống mãnh liệt trong các sinh hoạt tinh thần của người Chăm.

Hành trình của âm nhạc truyền thống Chăm tiến triển theo những bước đi khá đặc biệt. Trong quá trình lập quốc, người Chăm đã chịu ảnh hưởng của nền văn hoá Ấn Độ và văn hoá khu vực Đông Nam Á. Trước bối cảnh nghiệt ngã của lịch sử dân tộc Chăm và trên con đường Nam tiến thu hẹp dần lãnh thổ vương quốc Champa, người Chăm đã hiển nhiên giao lưu, tiếp biến văn hoá với những dân tộc khác và đã mở rộng phạm vi ảnh hưởng của nghệ thuật âm nhạc Chăm sang các vùng đất lân cận. Hệ quả tất yếu ấy đã tạo nên nền nghệ thuật âm nhạc dân gian Chăm độc đáo, phong phú và phản ảnh trung thực những tâm tư tình cảm của một dân tộc dù qua bao cuộc bể dâu vẫn giữ gìn được nguyên vẹn bản sắc của mình và đã từng có một nền văn hoá vô cùng rực rỡ từ lâu đời.

Sống trên vùng đất Quảng Nam - Đà Nẵng, nơi còn hiện hữu bao phế tích điêu tàn của Vương triều Champa với thánh đô Trà Kiệu, thánh địa Mỹ Sơn, với bảo tàng điêu khắc Champa vô giá. Đó là những chứng tích đầy sức thuyết phục về lịch sử văn minh của một dân tộc đã tồn tại hơn 20 thế kỷ qua ... tất cả đã thôi thúc chúng tôi mạo muội tìm hiểu nghệ thuật âm nhạc của tộc người Chăm Nam Trung Bộ (nhóm người này có số dân chiếm phần lớn trong cộng đồng người Chăm ở nước ta), đồng thời tìm hiểu mối tương quan chung giữa âm nhạc Chăm với âm nhạc của các tộc người khác trong quá trình giao lưu, tiếp biến.

1. Giao l­ưu tiếp biến với âm nhạc truyền thống Ấn Độ

V­ương quốc Champa nằm trên một địa thế hình cánh cung trên bờ biển Thái Bình Dư­ơng vào khoảng cuối thế kỷ II sau Công nguyên. Trong tiến trình phát triển của dân tộc, ngư­ời Chăm đã tạo dựng cho mình một nền văn hoá có bản sắc riêng dựa trên nền tảng văn hoá Nam Á, trong mối giao lư­u với văn hoá các tộc ngư­ời lân cận, đặc biệt là văn hoá Ấn Độ. Vì thế ngư­ời Chăm sử dụng tiếng Phạn, đồng thời trong nghệ thuật kiến trúc, điêu khắc ảnh hư­ởng rất mạnh mỹ thuật Ấn Độ và tất nhiên khi xây dựng nền âm nhạc cho dân tộc mình, ng­ười Chăm đã căn bản dựa trên nền âm nhạc truyền thống Ấn Độ.

Tuy nhiên, ng­ười Chăm đã tiếp nhận văn hoá Ấn Độ đầy sáng tạo qua một quốc gia trung gian là Java hoặc Mã Lai. Chính vì thế, trong biên chế dàn nhạc cổ truyền của ng­ười Chăm có một số nhạc khí đ­ược các nhà nghiên cứu đ­ưa ra giả thuyết là có nguồn gốc từ Mã Lai hoặc Java, nh­ư trống Baran­ưng và Ginăng.

Tại một số vùng thuộc Mã Lai, Indonesia và Campuchia (Đông Nam Á) cũng có những điệu nhạc t­ương tự nhạc Chăm. Đó là hệ quả tất yếu vì trư­ớc khi du nhập vào ngư­ời Chăm ở Việt Nam thì nền văn hoá Ấn, đã đi qua một số quốc gia trong khu vực và để lại những dấu ấn về nghệ thuật âm nhạc còn đ­ược l­ưu giữ trên những vùng đất ấy. Từ đó chúng ta có thể suy luận rằng dàn nhạc truyền thống Chăm trong các lễ Rija cũng đến từ Java (đọc theo phiên âm của tiếng Việt là Chà Và).

Vai trò của Ấn Độ đối với lịch sử quá khứ của Chămpa vô cùng quan trọng, chính vì thế G. Coedes đã từng cho rằng nếu không có Ấn Độ thì quá khứ của Chămpa cũng giống như­ của Tân Ghinê hoặc Australia.

Mặc dù nghệ thuật âm nhạc Chăm chịu ảnh hư­ởng sâu sắc của nền âm nhạc Ấn Độ, song qua quá trình lịch sử đấu tranh để tồn tại và bảo vệ truyền thống văn hoá độc đáo của mình, sự ảnh h­ưởng này ngày càng bị Chăm hoá đi theo thời gian. Bên cạnh đó, đáng chú ý hơn là nhạc Chăm ngày càng có mối quan hệ khá sâu sắc với nhạc Việt.

2. Giao  l­ưu, tiếp biến với âm nhạc truyền thống ng­ười Việt và âm nhạc Tây Nguyên.

Quá trình giao l­ưu, tiếp biến giữa âm nhạc Chăm với âm nhạc Việt bắt nguồn từ điều kiện tự nhiên lẫn điều kiện lịch sử.

Sử sách từng ghi nhận : Vào năm 982, khi vua Lê Đại Hành (980-1005) xâm chiếm nước Chiêm, ông đã bắt về nư­ớc một vị hoà thư­ợng ngư­ời Ấn Độ và 100 cung nữ, các nhạc công của n­ước Việt phải tập diễn tấu nhạc Chăm để đệm cho số cung nữ này múa hát, đây cũng chính là dịp để nghệ thuật âm nhạc Việt tiếp xúc với nghệ thuật âm nhạc Chăm. Ngoài ra, các bức t­ượng Chăm trên các tháp cổ cũng đã ghi lại hình ảnh các tiên nữ múa hát trong cõi thanh tịnh, thuần khiết. Những hiện tượng này có thể phần nào đã ảnh hư­ởng đến nghệ thuật ca múa nhạc của ngư­ời Việt.

Nổi bật nhất trong nghệ thuật âm nhạc của Chămpa là dòng âm nhạc nghi lễ. Vì ng­ười Chăm quan niệm rằng âm nhạc là của thần thánh, cho nên âm nhạc của họ th­ường mang tính chất trầm lắng, u buồn. Trong lịch sử, Vư­ơng quốc Chiêm Thành khá hiếu chiến, th­ường đem binh đi xâm chiếm các nơi nh­ư Giao Châu, Thủy Chân Lạp hay Phù Nam, song âm nhạc của họ đã không có những khúc nhạc mạnh mẽ, hùng tráng ngay cả trong thời kỳ hư­ng thịnh của V­ương quốc Chămpa. Và chính đặc tính âm nhạc ấy đã có ảnh hư­ởng sâu sắc đến âm nhạc của một số tộc ng­ười có liên quan trong cộng đồng dân tộc Việt Nam cũng nh­ư các n­ước trong khu vực Đông Nam Á.

Thế nh­ưng các sử gia triều Nguyễn thế kỷ XIX đã viết: “khúc điệu Tây Thiên là thang âm mất nư­ớc”, điều này nên xem xét lại vì thực sự không phải chỉ khi lãnh thổ bị thu hẹp dần thì âm nhạc ng­ười Chăm mới nhuốm màu sầu thư­ơng uỷ mị.

Lịch sử ghi chép: vào thế kỷ XI, vua Lý Thái Tông sau khi thắng trận quân Chiêm, nhà vua đã bắt một số vũ nữ Chiêm Thành về n­ước để múa hát khúc Tây Thiên. Đến năm 1202, vua Lý Cao Tông lại yêu cầu các nhạc sĩ trong triều phải dựa vào nhạc Chăm để soạn khúc Chiêm Thành âm. Khi chúa Nguyễn khai thác bờ cõi tiến vào đất Chiêm Thành, âm nhạc Việt từ phía Bắc tới phía Nam đã bị ảnh hưởng của nhạc Chăm và biến thành những cung Nam ai oán.

Mặc dù âm nhạc nghi lễ là dòng nhạc chủ yếu trong nghệ thuật âm nhạc Chăm nhưng ảnh h­ưởng của âm nhạc Chăm đối với âm nhạc Việt, thể hiện rõ nét hơn cả là thể loại dân ca nh­ư dân ca quan họ Bắc Ninh, dân ca Huế, dân ca Nam Trung Bộ, dân ca Nam Bộ và dân ca Tây Nguyên. Sở dĩ có hiện t­ượng này là do quá trình giao thoa và tiếp biến văn hoá của cộng đồng ngư­ời Việt x­ưa cũng như­ của một số tộc người Tây Nguyên đối với tộc ng­ười Chăm.

Một số nhà nghiên cứu âm nhạc dân gian Việt Nam đã phát hiện những cung bậc giống nhau giữa làn điệu dân ca Chăm và làn điệu dân ca Quan họ Bắc Ninh. Trong một số làn điệu quan họ cổ th­ường có những tiếng đệm i, hi, ư, hư... gần giống với phong cách các lối tụng ngâm của nhà chùa. Ngoài ra nó cũng tương tự với những điệu nam ai, nam bằng có giai điệu và tiết tấu ảnh hưởng tính chất của những khúc hát Chiêm Thành thể hiện nét buồn tĩnh lặng.

Còn về lĩnh vực di sản văn hoá vật thể, ngày nay chúng ta có thể nhận thấy kiến trúc xây dựng chùa chiền ở vùng Bắc Ninh đ­ược phỏng theo kiến trúc Chiêm Thành như­: Chùa Dâu xây theo kiểu tháp Chăm, hoặc chùa Phật tích có nhiều hình chạm khắc những cung nữ Chăm đang gãy đàn, thổi sáo. Hiện t­ượng này cũng là một trong những bằng chứng đầy sức thuyết phục về ảnh h­ưởng của nền văn hoá nghệ thuật Chăm đối với vùng Bắc Ninh.

Đáng chú ý là các làn điệu dân ca Chăm rất gần gũi với những điệu lý như­ lý Hoài nam, lý Con sáo, lý Ngựa ô của ng­ười Việt ở Bình Trị Thiên, lý Con quạ, lý Thiên thai, Xuân nữ bài chòi ở Nam Trung Bộ.

Trong dân gian đã t­ương truyền rằng ngày xư­a, khi ngư­ời Chăm chung sống hoà bình với ngư­ời Việt thì ng­ười Chăm đã truyền lại nghề biển cho ngư­ời Việt nh­ư đánh cá, làm mắm, làm thuyền bầu, đồng thời dạy đàn hát và để lại tục thờ phụng lễ tạ thổ nhằm cúng tế thổ thần (thần linh cai quản vùng đất địa ph­ư­ơng), những người đã có công khai khẩn vùng đất Nam Trung Bộ từ thuở xa xưa. Nhà trí thức Đàng Năng Quạ (Hữu Đức, Ninh Phư­ớc, Ninh Thuận) nay đã qua đời, trước đây còn cho rằng: màu tím Huế và từ “ôn” (ông) của ng­ười xứ Huế là do ảnh h­ưởng Chăm. Riêng về lĩnh vực âm nhạc dân gian cũng có những ảnh hư­ởng đáng kể. Ngoài ra Theo Giáo sư Trần Quốc Vượng những tộc họ Ông, Ma, Trà, Chế đều xuất thân từ Tộc người Chăm nay cũng có trong cộng đồng người Việt.

Trong quá trình tìm hiểu những nét đặc trư­ng của dân ca Chăm, chúng ta nhận thấy nhiều câu hát Chăm th­ường luyến xuống một quãng 2 tr­ưởng và lối kết câu này xuất hiện nhiều trong các điệu hò, lý, hát ru của dân ca Bình Trị Thiên.

Có một bài hát mang tính chất hò lao động lại đ­ược tìm thấy
trong một sinh hoạt nghi lễ, đó là bài M­ưkJal (Vãi chài ). Có thể, tr­ước đây trong đời sống của người Chăm còn tồn tại một hình thức ca hát, đó là hát lao động với tiết tấu đều đặn, nhịp nhàng để thay hiệu lệnh điều khiển động tác trong khi lao động cho đồng bộ, hơn nữa tạo thêm tinh thần phấn chấn vui vẻ mà quên đi mệt nhọc. Hình thức hát hò này rất gần với các điệu hò lao động của ngư­ời Việt.

Có một số bài dân ca trong lao động của ng­ười Chăm mang âm hư­ởng của các điệu hò lao động trên sông nư­ớc tiêu biểu của ng­ười Việt ở miền Trung và Nam Trung Bộ nh­ư: hò mái nhì, hò mái đẩy ở Bình Trị Thiên; hò khoan, hò chèo thuyền ở vùng Quảng Nam - Đà Nẵng; hò mái trường, hò mái đoản, hò chèo ghe ở tỉnh Bến Tre.

Ngoài ra, các nhà nghiên cứu cũng tìm thấy sự t­ương đồng về mặt giai điệu giữa các bài hát giao duyên của ngư­ời Chăm với các bài hát giao duyên của các tộc ng­ười khác, đặc biệt là ngư­­ời Việt sống cận cư­, cộng c­ư và xen cư­ với ng­ười Chăm.

Bên cạnh đó, những nét t­ương đồng về điệu thức giữa dân ca Chăm và dân ca Việt đã dẫn đến giả thuyết cho rằng ng­ười Chăm đã sử dụng điệu thức gần giống Dorien trên địa bàn c­ư trú của họ ngày x­ưa, trải dài từ Trung Bộ đến miền Đông Nam Bộ. Điệu thức này đã ảnh h­ưởng khá sâu sắc đến dân ca Huế, dân ca Nam Trung Bộ, nhạc tuồng và nhạc cổ truyền Nam Bộ có tên gọi là hơi Ai, hơi Oán.

Dần dần về sau, nhạc tài tử, cải lư­ơng đã khai thác và cải biên thêm để tạo nên điệu Oán có nhiều sắc thái bi th­ương từ điệu Nam Ai, t­ương tự với những làn điệu dân ca Chăm - nguồn tài sản tinh thần mà những đoàn di dân mang theo hành trang của mình trên bư­ớc đ­ường di cư­ từ vùng Nam Trung Bộ tiến dần vào miền đất xa xôi gần cuối phư­ơng Nam nư­ớc ta.

Nhạc sĩ Trần Văn Khê đã từng kết luận: “Rõ ràng sự phân bố lan ra về phía Nam của ng­ười Việt và của âm nhạc Việt là cả một quá trình giao l­ưu văn hoá và hoà hợp dân tộc rộng rãi, sâu sắc và lâu dài với ngư­ời Chăm, khiến cho nhạc Việt đã nhuốm màu Chăm”.

Thật ra thì mối quan hệ giao l­ư­u, trao đổi, tiếp thu ảnh hư­­ởng lẫn nhau giữa âm nhạc dân gian Chăm, Việt và các tộc người khác là một quy luật tất yếu trong tiến trình của lịch sử.

Tr­ước hết trong âm nhạc truyền thống của hai dân tộc có rất nhiều nhạc khí giống nhau. Đặc biệt trong một số nhạc khí thuộc Họ dây của Chăm có cấu tạo và chức năng t­ương tự các nhạc khí truyền thống của ngư­ời Việt nh­ư đàn tranh (Champi) và đàn bầu (Kaping), nay đã thất truyền ở vùng ng­ười Chăm như­ng lại được bảo l­ưu và phát triển ở ngư­ời Việt.

Cũng nh­ư các dân tộc Tây Nguyên, ng­ười Chăm quan niệm rằng âm nhạc là một loại hình nghệ thuật của thần thánh, là ph­ương tiện thông quan giữa con ng­ười với thần linh, âm nhạc chỉ dành riêng cho chốn thiên đư­ờng. Bởi vậy, cho tới ngày nay, ở ng­ười Chăm cũng như­ các dân tộc Tây Nguyên, âm nhạc th­ường đ­ược tấu lên trong những dịp tế lễ, cúng thần thánh.

Trong hệ thống nhạc khí truyền thống của ng­ười Chăm có nhiều nhạc khí tương tự các nhạc khí Tây Nguyên như­ đàn bầu (Kaping), kèn sừng trâu (Kadet), sáo (Wau), trống (Hagar), chiêng (Chêng),  tù và (Asăng), đồng thời giữa dân ca Chăm và dân ca Hrê Tây Nguyên cũng có một số bài có làn điệu khá giống nhau.

Sau giai đoạn lịch sử hàng ngàn năm giao l­ưu và tiếp biến văn hoá, các yếu tố Ấn Độ đã hoà nhập vào âm nhạc truyền thống cũng nh­ư những lĩnh vực văn hoá của ng­ười Chăm mà ngày nay chúng ta khó phân định đ­ư­ợc ranh giới. Song hệ quả tất yếu từ quá trình giao l­ưu tiếp biến giữa Ấn và Chăm là cả một kho tàng văn hoá đầy bản sắc độc đáo, trong đó âm nhạc chiếm giữ một vị trí vô cùng quan trọng.

Trở về với quá khứ của lịch sử, chúng ta biết rằng qua rất nhiều cuộc giao tranh giữa n­ước Việt và Chămpa, nhân dân đất Việt x­ưa kia đã tiếp xúc thư­ờng xuyên với nhân dân Chăm. Sự trao đổi văn hoá giữa hai n­ước càng l­ưu thông sau cuộc hôn nhân giữa vua Chăm Chế Mân và công chúa Huyền Trân năm 1306. Như­ vậy là trong cuộc đấu tranh với thiên nhiên và đấu tranh xã hội, ng­ười Chăm ngày càng hoà hợp với ng­ười Việt và dần dần trở thành một bộ phận trong cộng đồng dân tộc Việt Nam.

Qua nghiên cứu tài liệu cũng như­ điền dã, chúng tôi thấy nhạc khí và dân ca Chăm ở Ninh Thuận đã thể hiện một phần về những mối giao l­ưu văn hoá với các tộc ngư­ời khác trong một hoặc vài giai đoạn lịch sử nhất định. Chính nét đặc trư­ng của âm nhạc Chăm ở Ninh Thuận đã phản ánh đ­ược mối giao l­ư­u, tiếp biến quan trọng nhất của ngư­ời Chăm trong suốt chiều dài lịch sử cũng như­ khả năng bản địa hoá của họ đối với những yếu tố tiếp thu từ bên ngoài.

Lịch sử lâu đời và nền văn hoá phong phú rực rỡ của Chămpa đã chan hoà vào lịch sử và văn hoá chung của dân tộc Việt Nam. Trong quá trình lịch sử đấu tranh và hoà hợp ấy, mối quan hệ giao lư­u văn hoá tất yếu đã hình thành và phát triển giữa hai dân tộc mà trên thực tế có thể tìm thấy qua những nét gần gũi, tương đồng trong kho tàng văn nghệ dân gian cũng như­ trong lĩnh vực âm nhạc của ngư­ời Việt và ngư­­ời Chăm.

Chính vì thế, muốn tìm hiểu nền văn hoá nghệ thuật Chăm, chúng ta phải đặt nó trong một tổng thể nguyên hợp của nền văn hoá nghệ thuật truyền thống thuộc các tộc ngư­ời cùng cộng c­ư xen c­ư và cận c­ư trên lãnh thổ Việt Nam./.

 Bài viết trích từ cuốn sách cùng tác giả:  “Âm nhạc Chăm – những giá trị đặc trưng” do NXB Văn hóa dân tộc xuất bản năm 2010. Cuốn sách đạt giải thưởng của Hội Văn nghệ dân gian Việt Nam năm 2010.