Chuyện giàu nghèo trong truyện cổ tích Việt Nam

Bùi Văn Tiếng


                1. Chuyện giàu nghèo là một nội dung khá nổi bật trong truyện cổ tích Việt Nam. Ông cha xưa luôn lên án những kẻ tham phú phụ bần và truyện cổ tích Sự tích con muỗi là một minh chứng rõ nét. Ngay sau khi được hồi sinh nhờ ba giọt máu ân tình của chồng mình, chỉ qua một lần gặp mặt, nghe một vài lời đường mật, nghĩ đến một món quà sắp được nhận, nhân vật người phụ nữ đã động lòng và lập tức rơi vào âm mưu của người khách thương hiếu sắc. Điều đáng nói là từ một nạn nhân thụ động bị người khách thương dụ dỗ lên thuyền rồi lập tức cho giong buồm chạy ra khơi, người-phụ-nữ-sẽ-hóa-thân-thành-con-muỗi nhanh chóng bị cám dỗ bởi cảnh giàu sang và đã chủ động nói lời chia tay khi người chồng nghèo tìm đến giải cứu: “Người vợ trả lời chồng: Chàng về đi! Em đành phụ chàng! Chàng tha thứ cho em vậy! Rồi đưa cho chồng một gói vàng: Chàng hãy nhận lấy vật này và coi như em đã chết từ hôm nào rồi!” (theo lời kể của Nguyễn Đổng Chi). Và mặc dầu không bị trừng phạt bằng cái chết và sự hóa thân như người phụ nữ tham phú phụ bần tham đó bỏ đăng kia, nhưng nhân vật người khách thương cũng hiện lên trong thế giới nghệ thuật của Sự tích con muỗi như một kẻ xấu/một kẻ bất lương hiếu sắc và đầy thủ đoạn, thể hiện rõ cách nhìn thiếu thiện cảm của ông cha xưa đối với hầu hết nhân vật giàu sang trong các thiên cổ tích.

            2. Cách nhìn của ông cha xưa càng thiếu thiện cảm hơn đối với những nhân vật cổ tích vừa giàu sang lại vừa tham phú phụ bần. Thạch Sùng trong Sự tích con mối xuất thân nghèo khổ thậm chí từng phải xin ăn qua ngày, song sự giàu sang bằng các thủ đoạn làm giàu bất chính như đầu cơ tích trữ, cho vay nặng lãi, buôn bán phi pháp... và nhất là thói háo danh không muốn mang tiếng tuy rất giàu nhưng có đầy mà không đủ, đã đẩy Thạch Sùng đến cái chết và hóa thân thành con mối thường xuyên tặc lưỡi vì tiếc của. Thế nhưng chính cái mẻ kho mới là chi tiết nghệ thuật độc đáo của Sự tích con mối, bởi suy đến cùng thì lòng tham phú phụ bần mới là nguyên nhân chủ yếu dẫn đến sự trắng tay/cùng đường của một người cực kỳ giàu sang như Thạch Sùng: “Mẻ kho là thứ gì hắn cũng đã biết. Đó là thứ nồi đất mẻ mà chỉ nhà nào cùng khổ lắm mới dùng để nấu thức ăn. Ngày xưa hồi còn hàn vi, hắn đã từng đi nhặt vật đó trong đống rác đưa về đánh chùi để kho cá. Nhưng đã từ lâu, lâu quá rồi, hắn không còn nhớ đến thứ đồ dùng hèn hạ ấy nữa. Vì nhà hắn bây giờ toàn dùng đồ đạc bằng vàng bạc, tệ nhất cũng bằng đồng thau, có bận tâm chứa những thứ của ấy để làm gì” (theo lời kể của Nguyễn Đổng Chi). Không biết khi tặc lưỡi tiếc cho cái quá khứ vàng son, con-thạch-sùng-hóa-thân-Thạch-Sùng có tiếc rằng phải chi ngày ấy mình biết sống có ký ức?                  

3. Nhân vật trưởng giả/phú ông thường là đối tượng đáng bị trừng phạt nhất trong đôi mắt thiếu thiện cảm với người giàu sang của ông cha xưa. Nào là nhân vật trưởng giả trong Sự tích con khỉ; nào là nhân vật phú ông trong Cây tre trăm đốt… Tất cả đều phải trả giá cho tà tâm ác ý của mình. Thậm chí trong thế giới nghệ thuật của cổ tích Việt Nam thỉnh thoảng xuất hiện một số phú ông vừa giàu tiền của lại vừa giàu tình nghĩa như nhân vật phú ông trong Sự tích chim quốc, nhưng ngay cả Nhân - người phú ông hiếm hoi luôn thủy chung với bạn bè chí cốt từ thuở hàn vi ấy - vẫn phải trả giá không phải cho tà tâm ác ý của mình mà là cho tà tâm ác ý của vợ mình: “Nhân bắt đầu vào rừng tìm Quắc. Không thấy có vết máu, chàng lại càng hy vọng. Băng hết chông gai, chui hết bụi rậm, Nhân luôn luôn cất tiếng gọi: Anh Quắc ơi! Quắc! Quắc! Nhân đi mãi, gọi mãi, quanh quẩn trong khu rừng mênh mông. Cho đến hơi thở cuối cùng con người chí tình ấy vẫn không quên gọi: Quắc! Quắc! Rồi sau đó Nhân chết hóa thành chim quốc, cũng gọi là đỗ quyên” (theo lời kể của Nguyễn Đổng Chi). Và đương nhiên kẻ thực sự có tà tâm ác ý là vợ Nhân cũng không thể thoát khỏi sự trừng phạt: “Không có tiếng trả lời ngoài những tiếng Quắc! Quắc! Vợ Nhân cứ thế theo tiếng gọi tiến dần vào rừng sâu. Sau cùng không tìm được lối ra, chết bên cạnh một gốc cây” (theo lời kể của Nguyễn Đổng Chi).

4. Vạn Lịch là nhân vật chính trong truyện cổ tích Đồng tiền Vạn Lịch. Vạn Lịch được xem là một người rất giàu sang: “Hắn ta buôn to, giàu có vào hạng nhất nhì trong nước. Hắn có ngót một trăm chiếc thuyền dùng vào việc chở hàng. Chiếc thuyền riêng của Lịch có buồng ăn, buồng nằm... không khác gì nhà ở trên đất. Xung quanh chỗ ngồi trang sức bằng gấm vóc. Đồ dùng toàn bằng vàng bạc” (theo lời kể của Nguyễn Đổng Chi). Tuy nhiên cách nhìn của dân gian dẫu thiếu thiện cảm đến mấy cũng chỉ đủ để hình dung một nhược điểm duy nhất của Vạn Lịch là… hay ghen. Và chính lòng ghen tuông mù quáng đã khiến Vạn Lịch trả giá đắt: Mai thị vợ hắn trở thành vợ anh chàng đánh giậm nghèo khổ kia và bản thân Vạn Lịch một thời gian sau cũng trở thành kẻ trắng tay. Cái giá phải trả càng đắt hơn khi người vợ cũ quyết tâm dạy cho Vạn Lịch một bài học: “Vạn Lịch vô cùng xấu hổ. Hắn từ tạ trở về thuyền. Vừa thẹn vừa uất, hắn nghĩ không còn mặt mũi nào nhìn lại vợ lần nữa. Đoạn hắn làm giấy kê khai tất cả của cải đem biếu Mai thị nói là để chuộc lỗi xưa, rồi đâm cổ tự tử” (theo lời kể của Nguyễn Đổng Chi). Chút an ủi cuối cùng mà dân gian dành cho Vạn Lịch là việc người vợ cũ lấy làm hối hận về cái kết cuộc không mong đợi ấy nên đã “đem bao nhiêu tài sản của Vạn Lịch, tâu vua xin đúc một thứ tiền gọi là tiền Vạn Lịch rồi đem phân phát cho những người nghèo khổ”…

            5. Thiếu thiện cảm đối với những kẻ tham phú phụ bần và nhất là những kẻ giàu sang mà tà tâm ác ý, nhưng ông cha xưa cũng rất công bằng khi đứng về phía những người giàu sang là nạn nhân của sự lừa dối. Truyện Dì phải thằng chết trôi, còn tôi phải đôi sấu sành kể chuyện một anh chàng nghèo kiết xác nhưng nhờ dùng mẹo mà lừa lấy được hai cô gái đều là con nhà giàu làm vợ. Đương nhiên sự dối trá đốn mạt lần lượt được vạch trần: người vợ thứ nhất “thấy chồng chỉ khư khư giữ độc có một chiếc hòm gỗ rất nặng, trong bụng đoán chắc là của ở đây rồi, nên không nói gì hết. Nhưng ngày một ngày hai, vợ thấy chồng không có vẻ gì là giàu có thì nảy mối ngờ vực. Nhân một hôm chồng đi vắng, nàng trộm chìa khóa mở ra xem thì chỉ thấy một hòm toàn là đá cuội, chẳng có đồng sứt nào hết. Biết là bị lừa, người vợ chỉ còn ngồi nhà mà khóc”, và khi nghe người vợ thứ hai kể hết ngọn ngành, người vợ thứ nhất đã chua xót thốt lên: “Vậy là dì phải thằng chết trôi, còn tôi phải đôi sấu sành đó!” (theo lời kể của Nguyễn Đổng Chi). Như vậy qua thế giới nghệ thuật của truyện cổ tích, ông cha xưa không lên án bản thân sự giàu sang mà chỉ lên án những kẻ giàu sang có tà tâm ác ý và chính vì vậy trong không ít trường hợp - như Thạch Sanh chẳng hạn, giàu sang được xem là cách bù đắp của dân gian đối với người lương thiện đã thực sự vươn lên tỏa sáng tài năng và phẩm hạnh từ khốn khó nhọc nhằn…