Di sản
1.Di sản văn hoá dân tộc là tài sản vô giá của
cộng đồng các dân tộc trên đất nước ta nói chung và ở mỗi địa phương, vùng
miền, là một bộ phận di sản văn hoá nhân loại, hiểu theo nghĩa rộng. Nó không
ngừng được thừa kế, phát triển và phát huy vai trò to lớn trong sự nghiệp dựng
nước và giữ nước của nhân dân ta qua hàng ngàn năm lịch sử. Có một nhà nghiên
cứu đã nhận định: "Di sản văn hoá là trục định vị của mỗi quốc gia, mỗi
dân tộc trong đại dương của toàn cầu hoá về văn hoá". Nói rộng ra, bản
sắc, cốt cách của từng con người, của từng dân tộc có được hôm nay là do kế
thừa và phát huy giá trị di sản văn hoá tốt đẹp nhất được gìn giữ, lưu truyền
bồi đắp từ thế hệ này qua thế hệ khác. Khi trở thành tinh hoa, tinh tuý, mang
bản sắc dân tộc, thể hiện dưới nhiều hình thức, thể loại, thì sản phẩm văn hoá
tự nó đã là tài sản quý báu của toàn nhân loại.
2
Là loại hình văn hoá
phi vật thể, văn hoá dân gian dân tộc là một bộ phận cấu thành nền văn hoá Việt
Nam, được gọi là sản phẩm tinh thần có giá trị về lịch sử, văn học, nghệ thuật,
ngôn ngữ, chữ viết, được nhân dân hun đúc, sáng tạo trong quá trình tiếp cận
với đời sống xã hội, môi trường tự nhiên, thực tiễn lao động, chiến đấu, đấu
tranh để sinh tồn và ý thức tư tưởng, bãn lĩnh dân tộc trong nguồn cội lịch sử.
Những câu chuyện kể, những áng thơ văn, ca dao, dân ca, hò vè, tục ngữ, lễ hội,
diễn xướng dân gian, lối sống, nếp sống, bí quyết ngành nghề thủ công... được
lưu giữ bằng trí nhớ, bằng ngữ văn truyền miệng là một kho tàng "phi
vật thể" vô giá mà nhân dân ta luôn nâng niu, khai thác và sử dụng nó
vào mọi mặt đời sống xã hội, với tất cả tấm lòng trân trọng vốn quý tinh thần
của cha ông ta để lại.
Ngày nay có lẽ không
ai còn xa lạ với thuật ngữ văn hoá dân gian (Folklore). Lần đầu tiên vào năm
1846, nhà khoa học người Anh, William J.Thoms, trong một bài viết đã dùng thuật
ngữ này (Folk: là dân chúng, nhân dân. Lore: trí khôn, tri thức)
- dùng để chỉ nền văn hoá vật chất (di tích, hiện vật), nhưng chủ yếu là để chỉ
những giá trị văn hoá tinh thần của nhân dân lao động như phong tục, luật tục,
đạo đức, việc cúng tế, lễ hội, những câu hò, điệu hát, những câu ca dao, tục
ngữ, những truyện cổ tích, thần thoại, ngụ ngôn, truyện cười, truyện trạng
trong nhân gian.
3
Trong nhiều công trình
nghiên cứu, nhiều tài liệu và trên diễn đàn hội thảo, toạ đàm ở cấp quốc gia,
khu vực, địa phương, các nhà nghiên cứu và hoạt động văn hoá đã từng bàn nhiều
về khái niệm: bản sắc văn hoá dân tộc, bản lĩnh dân tộc, màu sắc dân tộc,
sắc thái dân tộc, bản sắc dân tộc của văn hoá, bản sắc văn hoá của dân tộc, ...
Mỗi khái niệm trên đều có hàm nghĩa riêng, nhưng lại có nét tương đồng, bản
sắc dân tộc luôn luôn gắn liền với văn hoá và thường được biểu hiện thông
qua văn hoá, Vậy chúng ta có thể coi bản sắc dân tộc là bản sắc văn hoá của
dân tộc.
Vậy bản sắc văn hoá
của dân tộc là tổng thể những giá trị văn hoá bền vững, những tinh hoa văn hoá
vật chất và tinh thần làm nên bản sắc riêng của mỗi dân tộc trong lịch sử và
trong phát triển. Như vậy, bản sắc văn hoá dân tộc gồm giá trị văn hoá tinh
thần (mặt cốt lõi bên trong) thể hiện cái nét riêng biệt, độc đáo dân tộc trong
nghệ thuật, phong tục tập quán, trong đời sống, tư tưởng, tình cảm, trong đời
sống sinh hoạt. Tóm lại, bản sắc bao gồm cả hệ giá trị tinh thần và nét đặc
sắc riêng của văn hoá.
Ở đây có thể dễ nhận
thấy trong các loại hình, thể loại văn hoá dân gian truyền thống như vừa nêu
trên, vừa có vị trí trong toàn bộ nền văn hoá Việt Nam "tiên tiến, đậm
đà bản sắc dân tộc" vừa có tác động trực tiếp đến ý thức tâm linh của
cộng đồng dân tộc lâu bền.
4
Người dân xứ Quảng
không ai không tự hào về mảnh đấy văn vật có truyền thống văn hoá tốt đẹp, nơi
đã sản sinh ra biết bao anh hùng liệt sĩ, biết bao danh nhân tài cao học rộng,
nghệ nhân, nghệ sĩ tài hoa và một cộng đồng nhân dân thuần hậu, sống trong
truyền thống nhân, nghĩa, lễ, trí, tín. Một bài vè, một câu ca dao, một điệu hò
khoan, một điệu lý trữ tình trên những ruộng lúa, nương dâu, hay ngân vang trên
sông nước; những phong tục tập quán tốt đẹp của cha ông, những lễ hội tưng bừng
nhiều màu sắc của ngày xưa, những đêm kể chuyện của già làng bên bếp lửa nhà
sàn trong không khí huyền thoại..., đều khiến ta xúc động, đều khơi dậy trong
ta lòng yêu quê hương thiết tha, và chính tình yêu đó sẽ là nguồn sức mạnh vô
tận của chúng ta trong sự nghiệp xây dựng quê hương, đất nước hôm nay, nuôi
dưỡng và khơi dậy niềm tự hào qua nhiều thế hệ.
Khi nói đến vai trò
văn hoá dân gian là nói đến những điều thật đơn giản như thế. Trải qua bao cuộc
bể dâu, chiến tranh tàn phá, người già cả qua đời, Nhà nước chưa có điều kiện
quan tâm nhiều đến việc chấn hưng văn hoá, văn nghệ dân gian, nhưng bất kỳ ở
làng quê nào cũng vẫn còn những câu chuyện kể vẫn còn những người thầm lặng ghi
chép, vần còn người hò hát, ngâm vịnh những vốn liếng ca dao, dân ca xưa, vẫn
còn người, gia đình, tộc họ coi gia phả, hương ước, ngày giỗ kỵ, tế lễ và đình
chùa, nhà thờ miếu mộ là phần cốt lõi của tâm linh, tinh thần miên viễn. Văn
hoá, văn nghệ dân gian vẫn sống trong đời sống tinh thần của người dân, gần như
máu thịt, khó phai nhạt, một khi nhắc đến một kỷ niệm, ký ức nào đó trong đời
người.
5
Trải qua hàng ngàn năm lịch sử, các thế hệ người
Việt Nam đã dành nhiều công sức, tâm huyết để giữ gìn những giá trị tài sản văn
hoá của từng dân tộc, từng địa phương; đồng thời trong quá trình vận hành của
văn hoá, có giao thoa, tiếp biến để bổ sung cho kho tàng văn hoá dân gian ngày
thêm phong phú. Người ta thường nói: "Mất văn hoá là mất tất cả. Mất
dân gian là mất hồn dân tộc". Cha ông ta đã thông minh sáng tạo, nhạy
cảm giữ gìn và chuyển giao cho chúng ta di sản văn hoá dân gian được bồi đắp,
thăng hoa, bất chấp mọi biến thiên, biến động lịch sử. Ngày nay, chúng ta với
bản lĩnh văn hoá mới, có điều kiện kế thừa và phát triển lên một tầm cao mới,
tạo nên nền văn hoá dân tộc vốn có truyền thống, góp phần phát triển sự nghiệp
kinh tế - xã hội trong thời kỳ công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước.
6
Để văn hoá dân gian đi vào cuộc sống và phát huy
hiệu quả, không có con đường nào khác là phải chuyển mạnh nhận thức trong cộng
đồng về giá trị của văn hoá dân gian.
Chúng ta có điều kiện thuận lợi để làm việc đó bằng nhiều hình thức như phương
tiện thông tin đại chúng, thực hiện một kế sách sưu tầm, nghiên cứu nhất quán,
khoa học, đồng bộ. Có kế hoạch bảo tồn di sản phi vật thể như phổ biến truyền
dạy cho thế hệ trẻ về các loại hình văn hoá cổ truyền dưới dạng nguyên gốc, có
chọn lọc, trong hệ thống trường học, tổ
chức đoàn thể, sinh hoạt gia đình, hoặc trong môi trường giao lưu, hội nhập
ngày càng phát triển, là điều kiện để quảng bá, giới thiệu rộng rãi ra thế
giới.
Vai trò văn hoá, văn nghệ dân gian trong viêc giữ
gìn và phát huy bản sắc văn hoá dân tộc là một chủ trương lớn, cho thấy các
hoạt động văn hoá, các giá trị tinh hoa văn hoá dân tộc chỉ phát huy phần lớn
tác dụng, khi chúng trở thành tế bào sống trong nền văn hoá truyền thống đương
đại của chúng ta.
Dân gian
Vài
thuật ngữ, cố gắng Việt hoá, dịch nghĩa từ tiếng nước ngoài ra tiếng Việt cho
dễ hiểu. Nhưng xung quanh một số thuật ngữ như Folk, lore, Folklore, Folk culture (dân chúng, trí thức, trí tuệ,
dân gian, văn hoá dân gian) còn nhiều cách lý giải, cách hiểu. Trên cơ sở ý
kiến của học giả đi trước, cộng với nghiên cứu tìm hiểu thêm, chúng tôi cung
cấp và nêu lại mấy cách giải thích có hệ thống sau đây1:
1.Văn hoá dân gian
Thuật
ngữ văn hoá dân gian ở Việt Nam
Còn từ folklore do nhà nghiên cứu văn hoá người Anh là Ambrose Merton (còn gọi là William
Jonh Thoms) sử dụng lần đầu tiên vào năm 1846, vốn được xây dựng trên cơ sở kết
hợp 2 từ xa-xông (Saxon - một bộ tộc ở nước Anh thời trung cổ) là Folk và Lore. Folk nghĩa là dân chúng, lore
nghĩa là trí thức, trí tuệ. Vậy folklore theo nghĩa từ nguyên là kho tri thức
của dân chúng. Nhưng về sau, từ folklore không còn hạn chế theo nghĩa từ nguyên
như vậy nữa, mà nó đã được các học giả trên thế giới đưa ra hàng chục giới
thuyết khác nhau.
Thực ra, nếu thuật ngữ quốc tế tương
ứng với từ văn hóa dân gian thì phải
là từ folk culture. Folk culture
thường được hiểu là toàn bộ nền văn hoá vật chất và văn hoá tinh thần của dân chúng. Còn folklore
dầu được hiểu theo cách nào thì phạm vi ngữ nghĩa của nó cũng có phần hẹp hơn
folk culture. Có cách hiểu folk-lore chỉ là văn hoá tinh thần của quần chúng.
Có cách hiểu hẹp hơn nữa, chỉ coi folklore là văn nghệ dân gian, thậm chí chỉ
là ngữ văn dân gian. Khi hiểu folklore là văn hoá dân gian tức là theo nghĩa
hẹp của từ này, thì cũng đồng nghĩa với từ folk culture tức văn hoá dân gian
theo nghĩa rộng được tiếp cận từ giác độ thẩm mĩ. Hoặc nói cách khác, tất cả
những gì trong trong folk culture, tức văn hoá dân gian theo nghĩa rộng mà có
liên quan với cảm xúc thẩm mĩ thì đều có thể coi là những hiện tượng thuộc phạm
vi folklore. Sở dĩ Giáo sư Đinh Gia Khánh cho rằng folklore là folk culture, được tiếp cận dưới giác độ thẩm mĩ,
chính là vì ông quan niệm rằng folklore cái phần, có tính chất thẩm mĩ của folk
culture, rằng folklore là một nghệ thuật.
Như vậy, thuật ngữ văn hoá dân gian theo quan
niệm tương đối là tương ứng với cả hai thuật ngữ quốc tế folk culture và folklore, với ý nghĩa rộng hẹp khác nhau. Ở dây, điều đáng băn
khoăn ở chỗ, sự chuyển dịch từ thuật ngữ quốc tế folklore sang thuật ngữ văn
hoá dân gian đã thực sự phù hợp hay chưa mà thôi.
Còn
cái gọi văn hoá dân gian thì không chỉ là khái niệm trừu tượng, mà hiển nhiên
nó vẫn là một thực tế văn hoá đã tồn tại hàng ngàn năm trong lịch sử dân tộc.
Trong tác phẩm "Chủ nghĩa Mác và văn hoá Việt Nam", tác giả Trường
Chinh đã viết: "Bên cạnh văn hoá
chính thống của thời đại, có cả một nền văn hoá nhân dân còn lưu lại trong
phương ngôn, ngạn ngữ, ca dao, truyện cổ tích, tranh gà lợn, v..v. Văn hoá này
tả sự phấn đấu của người lao động (làm ruộng, làm thợ, đi buôn, v.v...). Lòng
mơ ước của nhân dân trong tương lai tươi sáng, hay là chí phản kháng của họ đối
với bọn quyền quý; chế giễu hủ tục, mê tín dị đoan hoặc khuyên răn làm điều
thiện, tránh điều ác. Đó là một kho tàng rất phong phú mà các nhà văn học, sử
học, khảo cổ học nước ta còn phải dày công tìm tòi, nghiên cứu mới tìm hiểu hết
được"1. Nền văn hoá được tác giả nêu lên ở
đây chính là nền văn hoá dân gian (folk culture). Đó là bộ phận văn hoá do nhân
dân lao động các thời đại sáng tạo nên, nó cũng tồn tại song song với bộ phận
văn hoá chính thống, văn hoá bác học (Learned culture) là sản phẩm của tầng lớp
trí thức, văn nghệ sĩ có học vấn.
Điều khác biệt cơ bản giữa văn hoá dân gian và văn hoá bác học là ở chỗ, trong khi văn hoá bác học đã phân hoá
thành các bộ môn độc lập thì văn hóa dân gian vẫn tồn tại như một tổng thể
nguyên hợp (Ensemble syncrétique). Phong tục tập quán, tín ngưỡng, lễ hội, tri
thức dân gian, văn hoá nghệ thuật dân gian tất cả các thành tố đó đều gắn bó
hữu cơ với nhau trong các hình thức sinh hoạt văn hoá cộng đồng của nhân dân.
Tất nhiên, nói như vậy chỉ cốt nhằm nhấn mạnh tới một đặc trưng cơ bản của văn
hoá dân gian, chứ không có nghĩa là tuyệt đối hoá tính nguyên hợp của nó. Mặc
dù chưa có sự phân hoá rõ rệt và triệt để giữa các bộ phận, các thành tố của
văn hoá dân gian, song trong quá trình phát triển lịch sử, do nhu cầu của đời
sống văn hoá - xã hội, một bộ phận, hành tố nhất định như mĩ nghệ dân gian, ngữ
văn dân gian, v.v... cũng dần dần được phân hoá thành những bộ phận độc lập
tương đối trong văn hoá dân gian.
Trong hơn một thập kỷ qua, thuật ngữ
văn hoá dân gian dần dần trở nên quen thuộc trong giới khoa học và công chúng
Việt Nam
Trải qua trường kỳ lịch sử, văn hoá
dân gian Việt Nam những hình tượng nghệ thuật mang tính thẩm mĩ cao và đậm đà
bản sắc dân tộc, trong các tác phẩm của các thành tố như nghệ thuật tạo hình dân gian, nghệ thuật biểu diễn dân
gian, nghệ thuật ngữ văn dân gian, cùng với lối ứng xử đôn hậu, thuần phác,
đầy nghĩa tình, với những thuần phong mĩ tục trong các sinh hoạt văn hoá dân
gian, lễ hội dân gian... đã góp phần rất lớn vào việc hun đúc những truyền
thống tích cực trong phẩm chất con người Việt Nam. Mặc dù hiện nay xã hội đã
phát triển cao theo hướng hiện đại hoá, song kho tàng văn học dân gian phong phú đa dạng cùng với tinh hoa của nó
vẫn luôn luôn là một nhân tố quan trọng trong sự nghiệp xây dựng nền văn hoá
mới, con người vừa hiện đại vừa dân tộc. Điều đáng chú ý ở đây là không chỉ có
văn hoá dân gian truyền thống còn phát huy tác dụng, mà ngay cả một số thành tố
nhất định của nó như truyện cười, ca dao, tục ngữ mới... cũng vẫn tiếp tục sinh
thành và phát triển trong xã hội hiện đại.
2. Văn học dân gian
Văn học dân gian là thuật ngữ chủ
yếu được dùng từ những năm 50 trở lại đây. Thuật ngữ này ở nước ta còn gọi là
văn chương bình dân, văn chương truyền khẩu, văn chương truyền miệng, văn học
dân gian truyền miệng. Ở Trung Quốc, thuật ngữ văn học dân gian cũng rất thông
dụng; trước đây vào thời kỳ Ngũ Tứ (4/5/1919), tên gọi văn học bình dân cũng
được dùng để chỉ văn học dân gian. Ở Nga, các tên gọi văn học dân gian, văn học
dân gian truyền miệng, thơ ca dân gian đều dùng để chỉ khái niệm sáng tác thơ ca dân gian;
bên cạnh đó, thuật ngữ folklore, cũng được dùng để chỉ nghệ thuật thơ ca dân gian1.
Văn học dân gian ra đời từ thời xa
xưa, từ rất lâu trước khi có chữ viết và văn học viết. Quy luật chung của nhiều
nền văn học trên thế giới đã cho thấy văn
học dân gian là cội nguồn, là cha đẻ của văn học bác học. Cả văn học dân
gian và văn học đều thuộc nghệ thuật ngôn từ, dầu sử dụng chất liệu ngôn từ làm
phương tiện biểu hiện nội dung tư tưởng - thẩm mĩ của tác phẩm; song sự vận
dụng những phương tiện nghệ thuật trong văn học dân gian và trong văn học lại
không hoàn toàn giống nhau. Chẳng những thế, xét về phương diện là tác phẩm
ngôn từ thì giữa văn học dân gian với văn học (còn gọi là văn học bác học, văn học viết, văn học thành văn....) còn có sự
khác biệt cơ bản ở phương thức sáng tác và lưu truyền của nó. Nếu tác phẩm văn
học thể hiện rõ cá tính sáng tạo của tác giả, được sáng tác bằng chữ viết cố định trên giấy, thường có thời gian sáng
tác và xuất xứ rõ ràng thì trái lại, tác phẩm văn học dân gian bao giờ cũng
được sáng tác, lưu truyền bằng miệng và vô danh. Tác phẩm văn học dân gian
chắc chắn lúc đầu được sáng tạo bởi những cá nhân riêng biệt có tài năng về
nghệ thuật ngôn từ, có khả năng ứng tác lanh lợi, và nắm được những truyền
thống tư tưởng - nghệ thuật của nhân dân, nên những công trình sáng tạo của họ
luôn luôn dành cho toàn thể nhân dân, và do đó toàn dân sử dụng, lưu truyền
rộng rãi. Cứ như thế tác phẩm văn học dân gian
được tiếp nhận và ghi nhớ tập thể; rồi trong quá trình lưu truyền diễn
xướng bằng miệng, mỗi người trong đó lại vô tình hay hữu ý, tự do ứng tác thêm,
nên họ đều trở thành đồng tác giả của người sáng tác đầu tiên. Ở dây, tính vô danh, tính tập thể đã trở
thành nguyên lý đặc biệt quan trọng của văn học dân gian, mà từ đó làm nảy sinh
một cách hợp quy luật cái gọi là tính biến dị của chúng. Mỗi tác phẩm văn
học dân gian đều không có văn bản ổn định, cố định như hầu hết các tác phẩm văn học bác học. Qua các
thời đại khác nhau, ở các địa phương khác nhau, tác phẩm văn học dân gian đã
trường tồn trong nhân dân với rất nhiều dị bản phù hợp với tâm lý, tư tưởng và
quan điểm thẩm mĩ đương thời. Đương nhiên các dị bản đều có vai trò ngang nhau,
nhưng có giá trị hơn vẫn là dị bản nào đầy đủ nhất và hoàn thiện nhất về mặt
nghệ thuật.
Một đặc điểm độc đáo nữa của văn học
dân gian, bắt nguồn từ thời nguyên thuỷ là
sự gắn bó giữa các hoạt động thực tiễn của nhân dân, cũng như mối liên hệ mật
thiết của nó với các loại hình nghệ thuật dân gian khác nhau như âm nhạc, ca
hát, nhảy múa, diễn xướng..., khi ấy những hình thức nghệ thuật dân
gian còn chưa chia tách một cách rõ ràng
mà chúng thường hoà trộn trong một chỉnh thể thống nhất có tính nguyên hợp. Bởi
vậy, việc tìm hiểu một tác phẩm văn học dân gian chỉ đạt hiệu quả cao khi được
gắn chặt với việc tìm hiểu nghệ thuật diễn xướng trong sinh hoạt văn hoá dân
gian tổng thể.
Trong quá trình phát triển lịch sử, văn học dân gian Việt Nam về cơ bản được
chia làm ba loại: tự sự, trữ tình và sân khấu dân gian - Nhóm các thể loại
tự sự dân gian gồm: thần thoại, sử thi,
truyền thuyết, truyện cổ tích, truyện ngụ ngôn, truyện cười, vè, sử ca dân
gian, tục ngữ câu đố... - Nhóm
các thể loại trữ tình dân gian gồm: ca
dao, dân ca... - Nhóm các thể loại sân khấu dân gian gồm: tích trò và phần ngôn từ văn học dân gian
trong các trò diễn, múa rối, hát chèo...
Các thể loại văn
học dân gian sở dĩ có những hình thức dị biệt, chính là bởi chúng đã được hình
thành trong các điều kiện lịch sử - xã
hội khác nhau trong tiến trình phát triển của lịch sử dân tộc. Mỗi thể loại đều
có vai trò và ý nghĩa vượt trội trong
từng thời điểm lịch sử nhất định. Song nhìn chung, các hình thức thể loại ấy
đều đã góp phần quan trọng để làm nên sự phong phú đa dạng cho bức tranh toàn
cảnh của văn học dân gian Việt Nam
Vật thể,
phi vật thể
Trong những năm gần
đây cụm từ "văn hoá phi vật thể" và "văn hoá vật
thể" được dùng rộng rãi, nhất là trong lĩnh vực sưu tầm, nghiên cứu về
các loại hình, thể loại văn hoá văn nghệ dân gian. Khái niệm "vật
thể" được dùng nhưng chưa được bàn đến nơi đến chốn1, chưa phân biệt rạch ròi ranh giới,
giới hạn giữa hai thể loại, để từ đó nhận biết và khẳng định được loại hình văn
hoá cụ thể, nhằm vào việc nghiên cứu, khảo sát, khai thác, bảo tồn và sử dụng
có hiệu quả.
1
Ngày nay ai
cũng hiểu khái niệm đại thể, văn hoá là
tổng thể nói chung những giá trị vật chất và tinh thần do con người sáng tạo ra
trong quá trình lịch sử; những hoạt động của con người nhằm thoả mãn nhu cầu
đời sống tinh thần bằng sự sáng tạo của mình. Đó là nền văn hoá của một thời kỳ
lịch sử được xác định trên cơ sở một tổng thể những đặc điểm khác nhau, hoặc
giống nhau, biểu hiện trình độ văn minh, kiến thức khoa học và ý thức cao trong
sinh hoạt xã hội. Vật, chỉ những hiện vật có hình khối, tồn tại trong
không gian, thời gian có thể nhận biết được. Vật thể, vật cụ thể, về mặt
nào đó có những thuộc tính vật lý nhất định (nặng, nhẹ, vuông tròn, dáng
dấp...)
Như vậy, vật thể, cái hiện diện trông thấy
được như lăng tẩm, đình chùa, miếu mộ, tượng đài, nhạc cụ, các loại chạm khắc
bằng kim loại, gỗ, đá... Và phi vật thể, cái mà ta chỉ nghe biết, đọc
như ca dao, dân ca, tục ngữ, hò vè, đối liễn, luật tục... bằng truyền khẩu,
hoặc thành văn... đều mang yếu tố văn hoá và thật sự là giá trị văn hoá vật
chất và tinh thần do con người và cho con người trong quá tình sáng tạo, phát
sinh, phát triển và tồn tại.
2
Tuy nhiên, có những khái niệm vật thể chồng lấn và
được nhìn nhận là "đồng nghĩa" hay "nước đôi", đều là hai
mặt của một vấn đề, phải được hiểu không máy móc về nội hàm của sản phẩm văn
hoá đó. Ví như chiếc áo dài Việt Nam, với tư cách là loại trang phục truyền
thống dân tộc, được liệt vào "văn hoá phi vật thể", bởi nó là
sự sáng tạo, biến tấu không ngừng, phô diễn tất cả những nét đẹp, màu sắc, hoa
văn, mặc dầu nó là "vật thể" được làm ra bằng chất liệu vải
vóc, tơ lụa, có hình dạng sờ nắm được. Tương tự cái đình, cái chùa, cuộc đua
thuyền, chèo thuyền nào đó là những "vật thể", song không gian
tín ngưỡng lâu đời tồn tại nơi chúng toạ lạc hoặc diễn ra gắn với nội dung lễ
nghi, văn tế, liễn đối, hô hát lại rất trừu tượng và mang ý nghĩa "văn
hoá phi vật thể". Ngay như các loại đàn (có những bộ sưu tập quý giá),
nó là "vật thể", nhưng tiếng đàn với cung bậc, âm thanh đa
dạng, đầy sắc thái và những bản nhạc bất hủ là thể loại"phi vật thể"
v.v...
Rất nhiều những trường hợp hi hữu như vậy cần được
tiếp tục nghiên cứu, thẩm định để có lý lẽ vững chắc khi gọi đích danh các di
sản văn hoá đó là thuộc loại hình, thể loại nào. Điều nghe đơn giản, nhưng lại
rất cần cho những người làm công tác văn hoá nghệ thuật, du lịch, ngoại giao,
làm báo... nói riêng và cho tất cả chúng ta đang sống và quản lý một gia tài di
sản văn hoá đồ sộ trải ra khắp mọi miền đất nước.
3
Để cụ thể hoá hai khái niệm và phân biệt hai loại
di sản văn hoá "vật thể" và "phi vật thể" có
những khía cạnh nêu trên, nhằm cung cấp tương đối đầy đủ kiến thức và sự nhận
diện cần thiết. Mới đây không lâu, Nhà nước ta đã có nghị định nêu rõ trong
từng điều khoản. Chúng ta coi đây là những điều mới mẻ và bổ ích cho tư duy
rộng lớn hơn, trong quá trình tham gia vào việc thực thi tốt sự nghiệp Xây
dựng nền văn hoá Việt Nam tiên tiến đậm đà bản sắc dân tộc. Chúng ta có cơ
sở để tham khảo nắm bắt được sự phân biệt đó như sau:
"Di sản "văn hoá phi vât thể"
bao gồm: Tiếng nói, chữ viết. Tác phẩm văn hoá, nghệ thuật và khoa học. Ngữ văn
truyền miệng bao gồm thần thoại, tục ngữ, ngạn ngữ, thành ngữ, câu đố, ngụ
ngôn, ca dao, truyện thơ dân gian, sử thi, trường ca, văn tế, lời khấn và các
hình thức ngữ văn truyền miệng khác. Diễn xướng dân gian bao gồm âm nhạc, múa,
sân khấu, trò chơi, trò nhại, giả trang, diễn thời trang, diễn người đẹp, hát
đối và các hình thức khác. Lối sống, nếp sống thể hiện qua khuôn phép ứng xử,
đối nhân xử thế. Luật tục, hương ước, chuẩn mực đạo đức, nghi lễ trong ứng xử
với tổ tiên, ông bà, với cha mẹ, với thiên nhiên, ma chay, cưới xin, lễ đặt
tên, hành động và lời chào, cùng các phong tục, tập quán khác. Lễ hội truyền
thống bao gồm: Lễ hội có nội dung đề cao tinh thần yêu nước, yêu thiên nhiên,
lòng tự hào dân tộc, chống ngoại xâm. Nghề thủ công truyền thống. Tri thức văn
hoá dân gian bao gồm tri thức về y dược cổ truyền, về văn hoá ẩm thực, về thiên
nhiên và kinh nghiệm sản xuất, về binh pháp, về kinh nghiệm sáng tác văn nghệ
(học thuật), về trang phục truyền thống, về đất nước, thời tiết, khí hậu, tài
nguyên, về sông, biển, núi, rừng và các tri thức dân gian khác.
Di sản "văn hoá vật thể" bao gồm
di tích lịch sử văn hoá, danh lam thắng cảnh, di vật, cổ vật, bảo vật quốc gia1...
Với những quy định cụ thể như trên, quả di sản văn
hoá vô cùng phong phú và đa dạng, nó tiềm ẩn và hiện diện trong mọi ngóc ngách
đời sống con người và xã hội. Việt Nam
Trong xu thế đổi mới và phát triển của đất nước và
từng vùng, miền, di sản văn hoá vật thể, phi vật thể càng được quan tâm
nghiên cứu, sưu tầm giữ gìn và phát huy tốt bản sắc truyền thống vốn có, đồng
thời ngăn ngừa và xoá bỏ những tập tục, tệ nạn lạc hậu phi văn hoá làm vẩn đục
môi trường xã hội hiện tại. Đây là những vấn đề đặt ra vừa cấp bách vừa lâu dài
vì một nền văn hiến Việt Nam
1 Theo Hỏi - Đáp
Folklore - Tap chí VHNT.
2 Ở Trung Quốc,
thuật ngữ văn hoá dân gian cũng là một danh từ được sử dụng rộng rãi trên
báo chí và các công trình khoa học trong mấy thập kỷ gần đây. Hội văn nghệ dân
gian Thượng Hải có cả một "tùng thư" mang tên "Trung Quốc dân
gian văn hoá", đã xuất bản được nhiều tập.
1 Nxb Sự thật, Hà
Nội, 1974 ( trang 34, 35)
1 Theo Nguồn sáng dân gian, số 2, năm 2004.
1 Ý của nhà báo
Giao Hưởng
1 Điều 2, Nghị định 92/2002 của Chính phủ.
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét