Võ Văn Hòe
Chung quanh
việc nghiên cứu địa danh
ở thành phố Đà Nẵng
Địa danh là một môn khoa học chuyên ngành ra
đời và phát triển vào thế kỷ thứ XIX ở các nước Tây Âu. Ở Việt Nam
1. Quan niệm về địa danh
Địa danh đã trở thành một môn học, theo đó,
thuật ngữ địa danh được trình bày theo nhiều cách hiểu khác nhau. Đào Duy Anh
trong “Hán Việt từ điển” cho rằng “Địa danh là tên gọi các miền đất”. Hoàng Phê
trong “Từ điển tiếng Việt” gọi địa danh là “Tên đất, tên địa phương”. “Từ điển
Bách khoa” (mạng internet) ghi “Địa danh là tên gọi các lãnh thổ, các điểm quần
cư (làng, xã, huyện, tỉnh, thành phố), các điểm kinh tế (vùng nông nghiệp, khu
công nghiệp), các quốc gia, các châu lục, các núi, đèo, cao nguyên, thung lũng,
đồng bằng, châu thổ, sông, hồ, vũng, vịnh, biển, eo biển, đại dương có tọa độ
địa lý nhất định ghi lại được trên bản đồ. Địa danh có thể phản ảnh quá trình
hình thành, đặc điểm của các yếu tố địa lý tự nhiên và lịch sử với những nét
đặc sắc về kinh tế, xã hội của các lãnh thổ”.Nguyễn Văn Âu cho rằng “Địa danh
là tên đất gồm tên sông núi, làng mạc hay là tên địa phương, làng mạc”. Nguyễn
Kiên Trường thì lại cho rằng “Địa danh là tên riêng của các đối tượng địa lý tự
nhiên và nhân văn xác định trên bề mặt trái đất”. Từ Thu Mai gọi “Địa danh là
những từ, ngữ chỉ tên riêng của các đối tượng địa lý có vị trí xác định trên bề
mặt trái đất”. Phan Xuân Đạm nhận định “Địa danh là lớp từ đặc biệt được sinh
ra để đánh dấu vị trí, xác lập các tên gọi đối tượng địa lý và nhân văn”.
Nguyễn Thu Hằng lại nói “Có thể coi địa danh là những từ, ngữ được sử dụng để
gọi tên các đối tượng, không gian địa lý, các đặc trưng địa hình, địa vật nào
đó”. Hoàng Thị Đường thì lại hiểu “Địa danh là những từ, cụm từ dùng để gọi tên
các đối tượng, không gian địa lý, các đặc trưng địa hình, địa vật; có tác dụng
khu biệt, định vị những đối tượng, không gian địa lý, các đặc trưng địa hình,
địa vật này với các đối tượng, không gian địa lý, các đặc trưng địa hình, địa
vật khác”. Lê Trung Hoa thì định nghĩa “Địa danh là những từ hoặc ngữ cố định,
được dùng làm tên riêng của địa hình thiên nhiên, các công trình xây dựng thiên
về không gian hai chiều, các đơn vị hành chính, các vùng lãnh thổ”.
Hiện nay, nhiều tác giả quan tâm nghiên cứu
địa danh từ cấp phường/xã đến cả nước và cũng đưa ra những quan niệm khác nhau
về địa danh. Theo chúng tôi, địa danh là
tên gọi chỉ các đối tượng tự nhiên và các đối tượng nhân tạo chỉ định cho một
địa điểm nhất định phục vụ đời sống con người.
2.
Vấn đề nghiên cứu địa danh tại thành phố Đà Nẵng
Từ khi chia tách thành thành phố trực thuộc
Trung ương chưa có một công trình nghiên cứu hoàn chỉnh về địa danh ở thành phố
Đà Nẵng mà chỉ là những khóa luận tốt nghiệp của sinh viên về địa danh cấp
phường hoặc là những bài viết truy nguyên một địa danh nào đó được đăng trên
báo, tạp chí địa phương. Các nhà nghiên cứu văn hóa – lịch sử tại thành phố Đà
Nẵng như Lưu Anh Rô, Nguyễn Hoàng Thân, Lê Văn Hảo, Vũ Hùng, Nguyễn Sinh Duy,
Võ Văn Thắng, Vũ Bạch Ngô, Lê Văn Tất…có bài viết về địa danh Đà Nẵng, Mân/Mâng
Quan/Quang, Cẩm Lệ, Nại, Nại Hiên, Hàn, Hiện Cảng,… mà chưa có công trình
nghiên cứu hệ thống hẳn hoi về địa danh thành phố Đà Nẵng. Ít tìm thấy những
bài viết về địa danh một vùng, một khu vực cư trú hoặc khảo sát địa danh theo
từng chủ đề: trong văn học, trong ca dao, tục ngữ, trong biến đổi và các đặc
điểm khác của địa danh ở Đà Nẵng.
Địa danh học có liên quan đến các lĩnh vực
chuyên ngành: sử học, khảo cổ học, dân tộc học, địa lý học, văn học, ngôn ngữ,…
do đó, để nghiên cứu và trình bày đầy đủ, chính xác về địa danh trên địa bàn
thành phố Đà Nẵng là rất phức tạp, công việc như thế phải có thời gian và lực
lượng cùng với tâm huyết của các nhà khoa học mới có thể hoàn thành được một
công trình hoàn chỉnh về địa danh ở thành phố Đà Nẵng, phục vụ cho nhiều đối
tượng quan tâm đến lĩnh vực lý thú này. Do vậy, nghiên cứu địa danh ở Đà Nẵng
sẽ biết thêm lịch sử vùng đất này, biết được tâm tư nguyện vọng của con người
Đà Nẵng, biết sự biến đổi của tộc người Cơ tu ở phía Tây thành phố trong quá
trình đô thị hoá, biết tâm lý một vùng văn hoá, kinh tế của cư dân; đồng thời
hiểu được ước vọng của người dân địa phương sinh sống trên vùng cư trú đó muốn
làm chủ và vươn lên trong cuộc sống là thế nào!
Khi đối tượng nào đó xuất hiện, chẳng hạn
một công trình xây dựng, một con đường mới mở, một khu dân cư vừa mới hình
thành,…xã hội cần phải đặt tên, định danh sự vật để quản lý, để phân biệt với
các đối tượng khác, hoặc để thể hiện tâm tư nguyện vọng của cộng đồng cư trú,
theo mục đích đó, địa danh xuất hiện và song song tồn tại với con người. Ví dụ,
trước kia dọc bờ Tây sông Hàn của Đà Nẵng có “Ga chợ” (Gare de Tourane marche),
bến “Bà Quảng Triều Hưng”, có hiệu sách “Việt Quảng”,… nhưng nay do đối tượng
không còn nên địa danh theo đó dần dần biến mất; mặt khác một số địa danh xuất
hiện do nhu cầu định danh đối tượng làm xuất hiện tên gọi: các địa danh cũ mất
đi đồng thời xuất hiện các địa danh mới như cầu Sông Hàn, cầu Thuận Phước, khu
tái định cư Nam cầu Tuyên Sơn, An Cư 1, An Cư 2,… đường phố Cẩm Bắc 1, Cẩm Bắc
2,… Đông Phước 1, Đông Phước 2,… Hòa Minh 1, Hòa Minh 2,… ra đời trong những
năm 2000-2010 trên địa bàn thành phố Đà Nẵng là những thực tế.
Sự biến đổi hoặc mất đi của địa danh còn do
địa danh không phù hợp với chế độ chính trị nên lần lượt được thay bằng tên gọi
khác. Năm 1955, hàng loạt địa danh đường phố Đà Nẵng mang tên nước ngoài được
thay bằng tên tiếng Việt. Thí dụ, đường Castelneau được đổi thành đường Thái
Phiên, đường Clémenceau đầu thế kỷ thứ XIX là Montigny (sau 1919 đổi là
Clémenceau), năm 1955 đổi thành đường Quang Trung, đường République đổi thành
đường Hùng Vương,… Sau năm 1975, nhiều tên đường phố được thay bằng tên khác
như đường Nguyễn Hòang thay bằng đường Lê Duẩn, đường Tự Do thay bằng đường Độc
Lập, sau 1975 đổi thành Trần Phú,.. Về đơn vị hành chính cũng được thay đổi tên
gọi và quy định lại ranh giới cho phù hợp như làng Đông Phước, Nghi An thuộc xã
Hòa Phát năm 1945 gọi là thôn 2 Đông Phước thuộc xã Hòa Nhơn, đến năm 1956
thuộc xã Hòa Phát, năm 1975 đổi tên Hòa Phát thành xã Hòa Tân, năm 1977 lấy lại
tên Hòa Phát,…Nay, ở thành phố Đà Nẵng, đơn vị hành chính nhỏ nhất từ tổ/ thôn,
phường/ xã đến quận/huyện, thành phố, còn địa danh khu dân cư, khối phố gọi
theo dân gian mà không quy định thành đơn vị hành chính. Tuy vậy, về mặt địa
danh những tên gọi như vậy vẫn còn tồn tại trong ký ức người dân, đã trở thành
truyền thống của làng, xã thời trước chưa thể quên được.
Yếu tố xã hội cũng tác động đáng kể đến
thay đổi địa danh, do người dân sinh sống trên địa bàn muốn dùng mỹ tự, phần
lớn mang yếu tố Hán–Việt đặt tên cho làng mình, thôn mình như làng Phong Lệ
trước thời Thiệu Trị có tên là Đà Ly xã, vào thời Ông Ích Khiêm lại đổi thành
Phong Lệ xã,…hoặc một vùng đất rộng lớn như huyện Hòa Vang cũng có sự thay đổi
địa danh từ Hòa Vinh đến Hòa Lạc, sau đổi lại là Hòa Vang,…Do ý thức văn hóa về
phong thủy nên địa danh được chọn lựa định danh sự vật phải có ý nghĩa đối với
người dân như: Hòa Tiến, Châu, Phong, Nhơn, Khương, Phú,…nhưng đôi khi có dụng
ý xóa hết các địa danh cũ để không lấy đó làm bằng chứng tranh chấp như các địa
danh mang tiếng nước ngoài: thành phố, đường phố thời thuộc Pháp. Tuy nhiên như
thế vẫn không triệt để, như Đà Nẵng, Đà Sơn, Cu/Câu Đê, Trà Na,…Do đó, điều tra
địa danh tại một vùng cư trú, sẽ mang lại những điều mà cư dân ở đó có thể quên
từ lâu, đặc biệt thế hệ trẻ, nay được bổ sung những ký ức, kiến thức cũ về địa
danh của vùng cư trú mà ta cứ tưởng đã đủ rồi.
Như vậy có thể nói rằng có các nguyên nhân
dẫn đến việc đặt địa danh cho một vùng cư trú tại thành phố Đà Nẵng, thường là:
1/ Đặt tên sự vật, các công trình nhân tạo
do tại nơi cư trú có các dạng địa hình, các yếu tố tự nhiên ảnh hưởng đến đặt
tên một số địa danh theo địa lý tự nhiên của vùng. Thí dụ Cây Trao, Vông/Giông
Đồng, Cây Me, gò Giàng/Vàng, hố Tre,…
2/ Đặt tên cho vùng, cho công trình nhân tạo
còn do lấy lại tên từ quê hương bản quán đến định danh tại vùng cư trú mới. Thí
dụ: Hải Châu, Hòa Phát, Hòa Xuân, Hòa Khánh, Hòa Hải, …
3/ Đặt tên một vùng cư trú còn do tâm trạng,
hoài bão muốn cho quê hương xứ sở thêm đẹp, có ý nghĩa lâu dài trong cuộc sống
người dân. Thí dụ: Phong Lệ, Đông Phước, An Cư, Hòa Bình, Hòa Tiến, Hòa Minh,…
4/ Hiện nay tại thành phố Đà Nẵng do đối
tượng nhân tạo xuất hiện nhiều và nhanh chóng nên để gọi tên sự vật người ta
cũng dùng chữ số để định danh như tổ 1, tổ 2, tổ 3,… đôi khi địa danh có thành
tố chính, kèm theo thành tố phụ như An Trung 1A, An Trung Nông 2, An Cư 1A,…Xu
hướng dùng chữ số đặt tên cho đối tượng tuy gọn, khoa học, dễ gọi, dễ nhớ nhưng
lại không đáp ứng tâm tư nguyện vọng chung của người dân trên địa bàn cư trú;
đồng thời cũng không phù hợp với truyền thống định danh sự vật như người Đà
Nẵng trước đây đã đặt tên đất, tên làng mình như hiện nay vẫn còn gắn với đời
sống người dân, mặc dầu đơn vị hành chính được quy định từ tổ/thôn đến phường/xã đến
huyện/quận, tỉnh/thành phố, nhưng đôi khi người dân trong quan hệ láng giềng
vẫn trao đổi nhau bằng tên cũ của làng mình, xóm mình, do đó trong dân gian vẫn
còn tồn tại các loại địa danh: xóm, khu dân cư, khối phố,...theo danh xưng bằng
Hán – Việt, Việt.
Chính đó, nghiên cứu, tìm hiểu địa danh ở
thành phố Đà Nẵng là một điều lý thú !
Là danh từ chung, địa danh định danh sự vật
của các đối tượng tự nhiên, công trình nhân tạo; đồng thời địa danh còn có chức
năng cá thể hoá đối tượng mà danh/ngữ danh từ chung không làm được. Cá thể hoá
đối tượng đã làm cho địa danh trở thành một bộ phận gắn liền với cuộc sống xã
hội con người Đà Nẵng, đặc biệt Đà Nẵng đã trải qua nhiều thời kỳ lịch sử, địa
danh đã xuất hiện, biến đổi và chuyển loại phức tạp. Thông qua địa danh, người
ta dễ tìm thấy sự phản ảnh tâm lý, ước vọng của con người sinh sống, tồn tại và
phát triển trên vùng cư trú của thành phố Đà Nẵng ra sao, ở đó chắc chắn ta có
thể tìm thấy ý nghĩa cao đẹp mà các thế hệ trước đã mong ước, gởi gắm vào đất
đai sông núi quê nhà. Địa danh ở thành phố Đà Nẵng thông báo cho ta có thể biết
được Đà Nẵng, Bà Thân, Trèm Trẹm, Sơn Trà, Liên Chiểu, Hòa Vang, Hòa Tiến, Đông
Phước, Bình Thái, Bàu Sen, gành Nghê, vũng Thùng, cửa Hàn, hóc Giá, mạch Cửu
Nhung,… là thế nào và những khát vọng, ước muốn của người Đà Nẵng tồn tại trên
vùng đất mang địa danh ấy ra sao! Thông qua các địa danh: Phước Thọ, Cẩm Lệ, Hòa Phát, Hòa An, Hải
Châu, An Hải, Hòa Bình, Mỹ Khê, An Cư, An Lạc,… cho biết ước muốn một cuộc sống
thanh bình, ý nghĩa để tồn tại và phát
triển của người Đà Nẵng. Hoặc thông qua địa danh 29 Tháng 3, 3 Tháng 2,
30 Tháng 4, Ông Ích Khiêm, Thái Phiên, Lê Văn Hiến, Thái Thị Bôi, Lê Độ, , ,…
cho người dân Đà Nẵng biết rằng đấy là niềm tự hào của họ về những chiến công
dựng nước và giữ nước, trong đó người Đà Nẵng đã góp công lớn lao trong đấu
tranh để bảo vệ và đồng thời xây dựng thành phố văn minh, giàu đẹp.
Bước đầu qua sưu tầm, ghi chép địa danh
thành phố Đà Nẵng, tuy chưa đầy đủ, song chúng tôi thống kê có 144 nhóm
với 4.438 địa danh các loại, điều đó cho biết địa danh ở thành phố Đà Nẵng rất
phong phú, trong đó sử dụng từ Hán – Việt chiếm phần lớn, đây là lớp từ chỉ địa
danh xóm, làng, thôn, xã, huyện, quận…; nhóm từ thuần Việt chiếm tỉ lệ khá
nhiều, lớp từ này chỉ đối tượng tự nhiên, như: ao, hồ, sông, suối, núi, gò,
đồi, …còn lại một số nhỏ mượn từ nước ngoài để định danh sự vật: chỉ đường phố,
thành phố, các đảo, nhóm đảo của quần đảo Hoàng Sa. Ngôn ngữ dân tộc thiểu số
Cơ tu, Chăm ảnh hưởng vào địa danh ở thành phố Đà Nẵng có nhưng ít.
Bảng 1: Địa danh
thành phố Đà Nẵng
Địa danh chỉ các đối tượng
tự nhiên
|
Địa danh chỉ các đơn vị
hành chính
|
Địa danh chỉ các công trình
xây dựng
|
Địa danh các công trình
lịch sử, văn hóa
|
Tổng
|
||||
Nhóm
|
Tổng
|
Nhóm
|
Tổng
|
Nhóm
|
Tổng
|
Nhóm
|
Tổng
|
|
57
|
1.173
|
27
|
1.037
|
30
|
1.771
|
30
|
457
|
4.438
|
Bảng 2:
Địa danh các đối tượng tự nhiên
Ải
|
1
|
Ao
|
6
|
Bãi
|
77
|
Bàu
|
53
|
Bến/âu thuyền
|
38
|
Biển/
Vùng biển
|
1
|
Cấm
|
12
|
Cánh đồng
|
38
|
Cồn
|
23
|
Cửa sông/
biển
|
8
|
Dốc
|
11
|
Đá
|
13
|
Đầm
|
7
|
Đảo/bán/quần
đảo
|
29
|
Đèo
|
5
|
Đìa
|
5
|
Đồi
|
22
|
Động/châu
|
9
|
Eo
|
1
|
Ghềnh
|
7
|
Gò
|
71
|
Giồng
|
2
|
Hang
|
7
|
Hầm
|
4
|
Hóc
|
45
|
Hói
|
3
|
Hòn
|
10
|
Hồ
|
26
|
Hố
|
72
|
Hủng
|
4
|
Khe
|
66
|
Lạch
|
5
|
Mạch
|
1
|
Mỏ/mỏ đá
|
2
|
Mũi
|
3
|
Mương/máng
|
8
|
Nà
|
10
|
Ngã 3/4/5
|
21
|
Nguồn
|
2
|
Nổng
|
11
|
Núi/
rừng
|
94
|
Sông
|
30
|
Rẫy
|
19
|
Rộc
|
22
|
||
Ruộng
|
28
|
Sũng
|
3
|
Suối
|
18
|
Thác
|
2
|
T.lũng
|
2
|
Trãng
|
2
|
Truông
|
2
|
Trũng
|
2
|
Vịnh
|
4
|
Vũng
|
8
|
Vườn
|
9
|
Xứ
|
151
|
Dương
|
3
|
Bảng 3: Địa danh các đơn vị hành chính
Bản
|
3
|
Châu
|
1
|
Chi
|
1
|
Đạo
|
1
|
||
Đặc khu
|
1
|
Giáp
|
4
|
Huyện
|
6
|
Khối (phố)
|
14
|
Khu
|
329
|
Làng/xã
|
350
|
Lầu
|
4
|
Miền
|
3
|
Nha
|
1
|
Nhà
|
10
|
Phường
|
49
|
Quận
|
13
|
Thành phố
|
16
|
Thị xã
|
1
|
Thôn/ấp
|
95
|
Tỉnh
|
1
|
Tổng
|
13
|
Trại
|
1
|
Trạm
|
17
|
Tổ
|
1
|
Vạn
|
3
|
Vực
|
3
|
Xóm
|
96
|
Bảng 4: Địa danh các công trình xây dựng
Ba-ra
|
1
|
Bảo tàng
|
5
|
Bệnh viện
|
30
|
Cảng
|
10
|
Cầu
|
62
|
Cầu tràn
|
1
|
Chợ
|
134
|
Cống
|
30
|
Cửa hiệu
|
1
|
Đài
|
3
|
Đập
|
23
|
Đường phố/sắt
|
1.043
|
Ga
|
12
|
Giếng
|
19
|
Kè
|
2
|
Kênh
|
1
|
Kho
|
6
|
Lò
|
4
|
Ngầm
|
2
|
Quán
|
8
|
Sân
|
6
|
Siêu thị
|
5
|
Trung tâm
|
14
|
||||
Trường đua
|
1
|
Trường học
|
214
|
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét