Võ Văn Hòe
Quan hệ và tác động
của văn hóa làng
trong tiến trình xây dựng
nông thôn mới
Cùng với quá trình phát
triển và xây dựng xã hội ngày văn minh giàu đẹp, theo đó một nền văn hóa làng/nông
thôn được xây dựng trên cơ sở hạ tầng của nền văn minh nông nghiệp lúa nước. Từ
các yếu tố cổ truyền của văn hóa làng được duy trì và phát triển trong xã hội
nông nghiệp đến xã hội đương đại ngày nay là cả một quá trình dài lâu trong
lịch sử phát triển. Nền văn hóa làng tồn tại lâu đời, đa dạng và độc đáo, gạn
lọc những thành tố đã được cộng đồng làng công nhận, giữ gìn, bảo vệ, phát huy,
phát triển thì đó đã trở thành văn hóa truyền thống của làng đi theo năm tháng
cuộc đời của mỗi cá nhân trong cộng đồng làng. Bản sắc văn hóa làng theo đó
được hình thành. Xã hội thời xưa là xã hội nông nghiệp, lấy nông làm chính nên
“nông vi bản” là trọng tâm dưới sự quản lý của chế độ phong kiến [1],
theo đó làm nảy sinh văn hóa làng xã, sinh hoạt văn hóa cũng theo đó thực hiện
cho phù hợp. Làng có khoán ước, khoán lệ hoặc hương ước là công cụ để cai quản
làng. Từ đó dần hình thành nên văn hóa truyền thống của cộng đồng làng.
Văn hóa làng trong quá khứ do cha ông chúng ta xây dựng
nên, do xuất phát từ hạ tầng cơ sở nông nghiệp nên văn hóa gắn chặt với nông
thôn, tất cả gia can sự nghiệp đều bắt nguồn từ đất đai, điền thổ mà ra, trong
đó yếu tố của văn hóa dân gian chi phối phần lớn tới sự hình thành văn hóa của
làng. Và đây chính là nơi nuôi dưỡng, bảo lưu, phát huy và phát triển văn hóa
dân tộc. Thế nên, ngày nay trong xây dựng môi trường văn hóa lành mạnh, phong
phú, đa dạng, đưa phong trào Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa đi vào
chiều sâu, thiết thực, hiệu quả,… chú trọng nâng cao đời sống văn hóa ở nông
thôn, vùng khó khăn, thu hẹp dần khoảng cách hưởng thụ văn hóa giữa các vùng,
các nhóm xã hội, giữa đô thị và nông thôn là nhiệm vụ chủ yếu.
Trong tiến trình xây dựng nông thôn mới như hiện nay, tác
động của công cuộc công nghiệp hóa, hiện đại hóa vào làng quê ngày càng sâu sắc
và dữ dội để tạo nên sự biến đổi theo hướng hiện đại của đơn vị cộng đồng làng,
làm cho làng quê chuyển biến theo hướng văn minh hiện đại. Nhưng đồng thời phải
giữ được những giá trị truyền thống độc đáo của văn hóa làng cổ truyền trong
phát triển mới. Hiện nay do tác động mạnh mẽ của công nghiệp hóa, hiện đại hóa,
các làng quê sẽ nhanh chóng biến đổi không chỉ về mặt kinh tế mà sẽ diễn ra sự
biến đổi lớn lao trong tất cả các mặt của đời sống nông thôn, trong đó có các
thành tố của phong tục, tập quán cũ, các mối quan hệ giữa tha nhân cũng biến
đổi theo. Chắc chắn yếu tố nhược tiểu xuất phát từ nông nghiệp tiểu nông theo
đó sẽ không còn chỗ để tồn tại. Đã và đang xuất hiện và diễn biến sự đấu tranh
dằng co giữa cái cũ và cái mới trong phát triển văn hóa làng. Khi làng không
còn là đơn vị hành chính khi phố xá xuất hiện làm cho tâm lý, các mối quan hệ
có thay đổi mà dấu hiệu dễ nhìn thấy là nếp sống cũ, tâm lý nông nghiệp an phận
thủ thưởng tồn tại lâu đời có dấu hiệu dùng dằng với nếp sống đương đại. Tư duy
công nghiệp, khoa học do sự tác động của quá trình xây dựng nông thôn mới mang
lại sẽ dần thay thế những quan niệm cũ từng một thời gian dài ngự trị trong tâm
lý người dân. Đầu thế kỷ thứ XX, phong trào Duy Tân nổ ra, ảnh hưởng của phong
trào trong quần chúng rất rộng lớn và theo chiều hướng tích cực. Tất nhiên
chiến thắng sẽ thuộc về cái mới và phát triển theo hướng phù hợp với các yếu tố
văn hóa cổ truyền của làng quê, bởi nếu không phù hợp với yếu tố truyền thống
thì không có sự phát triển chuyển tiếp và xem như văn hóa của cộng đồng bị đứt
đoạn.
Nhưng không phải văn hóa truyền thống làng quê chịu sự
phủ nhận của văn hóa xuất phát từ công nghiệp hóa, hiện đại hóa một cách dễ
dàng ngay tại địa bàn mà vốn các yếu tố văn hóa cổ này hình thành, phát triển
và đã ăn sâu vào tâm lý của từng thành viên trong cộng đồng làng. Những thành
tố văn hóa xuất phát từ văn minh nông nghiệp, pha trộn với các yếu tố sinh hoạt
tín ngưỡng địa phương mà thời nay xem là cũ và lạc hậu, xem ra vẫn còn song
song tồn tại đồng thời với các thành tố mới đang trong quá trình biểu hiện tính
hiện thực của nó. Mặt khác, lối sống ích kỷ, luộm thuộm, khề khà,…của xã hội
tiểu nông nghiệp vẫn còn tồn tại trong tâm lý của cư dân cộng đồng làng, mà
không chỉ là làng, các khu dân cư chuyển tiếp giữa làng - phố vẫn còn. Những
dùng dằng, đấu tranh nhau để tồn tại đang diễn ra quyết liệt trong tiến trình
xây dựng nông thôn mới. Không chỉ đến bây giờ mà ngay từ những năm đầu thế kỷ
XX, những dùng dằng này đã được cụ Phan Bội Châu viết trong sách Việt Nam quốc sử khảo: “Thờ cúng tổ tiên
là để tỏ rằng không dám quên ơn người xưa, nhưng chỉ nên trai giới để tỏ lòng
kính, ngồi yên tưởng nhớ để tỏ lòng thương. Như vậy đã là đủ rồi. Chưa một ai
chết rồi mà còn có thể ăn thịt, uống rượu được. Nếu như tổ tiên có thể ăn uống được
mà suốt trong một năm chỉ được cúng trong một ngày giỗ thì chắc là chết đói
mất, kẻ làm con đời nào lại nhẫn tâm làm như vậy” [2]. Thực tiễn ngày nay có
thể đối chiếu để có thể hiểu thêm sự dùng dằng trong việc giữ gìn hay loại bỏ và
chỉnh sửa các yếu tố văn hóa cũ. Và không chỉ có thế, lại xuất hiện cùng với
công nghiệp hóa, hiện đại hóa xây dựng nông thôn mới là các thành tố văn hóa
ngoại lai, sống xem đồng tiền là hơn cả, ưa cờ bạc, mại dâm, ma túy, nhậu nhẹt…từ
đô thị tràn về các miền quê ào ạt, tấn công và nảy nở vào giai đoạn chuyển tiếp
giữa xóa bỏ yếu tố văn hóa cũ, lạc hậu với xây dựng văn hóa mới, phù hợp cuộc
sống nông thôn mới. Các nhà hoạt động văn hóa phải đối xử với các yếu tố phi
văn hóa này như thế nào cho phù hợp?
Từ khi Nghị quyết Trung ương V, Khóa VIII về xây dựng nền
văn hóa Việt Nam tiên tiến đậm đà bản sắc dân tộc ra đời và được thực thi, liền
đó các làng quê bắt đầu khởi sắc. Có hai xu hướng được nhìn nhận xuất phát từ
thực tiễn hoạt động văn hóa làng. Một là,
các hoạt động văn hóa cổ truyền được khôi phục, lễ hội cũng được khôi phục,
phục dựng lại, phục vụ nhu cầu đời sống tinh thần của người dân trong cộng đồng
làng. Điều này thể hiện ở sự khôi phục lại các yếu tố văn hóa của xã hội truyền
thống: lễ nghi, tiệc tùng, hội hè trong sinh hoạt tại các khu dân cư (trong quá
trình xây dựng nông thôn mới) có khuynh hướng phổ biến ngày càng nhiều hơn, lớn
hơn, to hơn. Ngày nay, các làng, khu dân cư chuyển tiếp tại ngoại thành Đà Nẵng
người ta cúng xóm (tức là cầu cho xóm được yên ổn) không phải tại miễu xóm như
xưa kia mà bày soạn che rạp ra giữa ngã ba đường để cúng. Hai là, tỏ ra không mấy quan tâm đến các yếu tố văn hóa, văn nghệ
truyền thống, đôi khi thờ ơ với truyền thống đạo lý cổ truyền, không hưởng ứng
với một số loại hình văn hóa được thời nay quy định, đặc biệt là sự ứng xử giữa
tha nhân với nhau, với sự phát triển của các thành tố văn hóa tích cực khác.
Trong quá trình đấu tranh phủ nhận nhau cần thiết có sự phát huy, sử dụng,
truyền bá và phát triển các thành tố văn hóa còn phù hợp trong cuộc sống đương
đại của người dân nơi các làng quê; đồng thời, trả các yếu tố ấy lại cho các
làng, tạo nên môi trường thuận lợi cho các yếu tố tích cực này được phát huy,
được thể hiện. Trên cơ sở thực tiễn đó mới có tiến trình tiếp diễn của sự sáng
tạo, phát triển làm phong phú thêm văn hóa truyền thống của làng. Cũng trong
tác phẩm Việt Nam
Văn hóa gia
đình rất quan trọng, bởi gia đình là nơi loại trừ hay tiếp nhận và duy trì các
thành tố văn hóa tiêu cực/tích cực. Cho nên “…xây dựng và triển khai chiến lược
quốc gia về xây dựng gia đình Việt Nam, góp phần giữ gìn và phát triển những
giá trị truyền thống của văn hóa, con người Việt Nam, nuôi dưỡng giáo dục thế
hệ trẻ. Đúc kết và xây dựng hệ giá trị chung của người Việt Nam
Và từ đó, cũng diễn ra quá trình biến động vừa loại bỏ
những thành tố cũ trong văn hóa làng, vừa đồng thời tiếp nhận các quy định mới
để xây dựng đời sống văn hóa tương thích với sự phát triển của tiến trình công
nghiệp hóa, hiện đại hóa trong xây dựng nông thôn mới thì sự tác động của văn
hóa làng là rất được quan tâm đúng mực. Hiện tại có sự dằng co giữa xây và
chống, trong thế có sự loại trừ nhau giữa hai mặt đối lập thì xây dựng cái mới
tương thích chiếm ưu thế hơn. Tuy nhiên sự tác động của văn hóa làng xã ngày
trước (những thành tố tiêu cực) vẫn là sự níu kéo, làm trì trệ sự vươn lên,
tiếp nhận các thành tố mới phù hợp.
Đây quả là vấn đề lâu dài, mà đáp số sẽ xuất hiện cùng với
sự phát triển đời sống vật chất của cộng đồng làng.
Tài liệu tham khảo:
1. Ban Tuyên giáo Trung
ương, Tài liệu nghiên cứu các văn kiện
Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XI của Đảng, NXB. CTQG, Hn, 2011.
2. Hội Văn nghệ dân gian
Việt Nam
3.
GS Trần Thanh Đạm, Văn hóa Việt Nam
4.
Sở Văn hóa, Thể thao & Du lịch TP. Đà Nẵng, Bản thảo: Đề án Xây dựng đời sống văn hóa Đà Nẵng giai đoạn 2011 – 2015.
|
[1] Từ
thời nhà Chu của Trung Hoa, thực hiện chính
sách thiên tử cấp đất ruộng cho các thân vương, công thần tức phong đất, ruộng để họ lập thành thái
ấp, tức kiến quốc. Gọi ghép là phong kiến. Các thân vương có trách
nhiệm nộp thuế, cấp người làm lính cho thiên tử. Chính sách này đến đời nhà Hán
thì bỏ. Ở Việt Nam
[2] Bản sắc trong bản sắc dân tộc: Cuối thế
kỷ XX, tổ chức Unites Nations Educatinal Scientific and Cultural Organization (UNESCO) theo sáng kiến của vị
Tổng thư ký lúc bấy giờ, người Senegal là Amadou Mahtar M’Bow đã chọn thập niên
90 làm thập niên văn hóa với sự đề cao cultural
identity tức là nét đặc sắc riêng của
dân tộc này khác với dân tộc khác, bảo vệ và phát huy tính đa dạng của văn
hóa thế giới. Đó là một tư tưởng và chủ trương rất vĩ đại, có khả năng cứu vãn
thế giới, nó xuất phát từ thế giới thứ ba, từ vị Tổng thư ký UNESCO nguyên là
Bộ trưởng Giáo dục của nước Cộng hòa Senegal. Ông cũng là người khởi xướng và
ủng hộ quốc tế đối với việc phục hồi và tôn tạo cố đô Huế của Việt Nam Nam Nam Nam
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét