Phạm Hữu Đăng Đạt
NGHỀ LÀM XE GIÓ Ở
THANH ĐƠN
(Làng Thanh Đơn,
xã Đại Cường,
huyện Đại Lộc,
tỉnh Quảng Nam
Đến làng
Thanh Đơn, xã Đại Cường, huyện Đại Lộc nghe được chuyện kể rằng từ khi vào
phương nam nắng gió, quần nhau với thú dữ, địch họa khai hoang vỡ hóa đất đai,
nơi cao làm nhà mà ở, nơi thấp khỏa bằng cấy lúa mà ăn, dần dần tạo thành làng
mạc. Kế là quy dân lập ấp, thiết lập các thiết chế văn hóa phục vụ nhu cầu tâm
linh của nhân dân, có nơi hội họp bàn công việc của làng, trao đổi giống má, cây,
con phục vụ sản xuất nông nghiệp. Thời bấy giờ nghề nông vẫn được xem là “nông
vi bản”.
Nằm trên địa
bàn trung du, gần rừng núi nên hằng năm, người dân làng Thanh Đơn còn có nghề
khai thác gỗ trên rừng. Dân gian gọi tắt nghề này là đi cây . Đi cây là một nghề anh em với nghề đi củi. Đi cây hay đi củi đều phải lên rừng. Với làng Thanh Đơn
ruộng đất không nhiểu mà lại tập trung vào vào một vài gia đình giàu có tại
làng, người dân phải là tá điền mới có cái để nấu hằng ngày. Do vậy, nghề đi
cây vẫn là nghề đeo bám người dân Thanh Đơn từ xưa đến những năm kháng chiến
chống Mỹ mới thôi. Đi cây cùng là để làm nhà, làm trại và làm các vật dụng khác
trong đó có làm xe gió lấy nước tưới vào ruộng lúa.
Trong Phủ biên tạp lục, Lê Quý Đôn có viết về
vùng đất Quảng Nam, rằng: “đất đai phì
nhiêu, dân cư trù mật, vùng Ô Gia có ruộng muối vùng Hòa Vang có sáp ong, danh
mộc rất nhiều…”, tuy vậy, đã được thiên nhiên ưu đãi nhưng để có được một
vụ mùa năng suất cao vấn đề nước vãn là vấn đề hàng đầu trong sản xuất nông nghiệp.
Đến khoảng
những năm 1850 của thế kỷ XIX, có một ngưòi thợ quê tại tỉnh Quảng Ngãi được
mời về làng Thanh Đơn thuộc xã Đại Cường để làm xe gió ngay trên khúc sông Vu
Gia chảy qua xã đại Cường để lấy nước tưới vào ruộng lúa. Về sau, “đất lành
chim đậu”, người thợ làm xe gió ở lại Thanh Đơn và lập nên cơ nghiệp tại đây.
Từ đó nghề làm xe gió được truyền sang cho dân làng Thanh Đơn [1].
Khi xe gió
xuất hiện tại làng Thanh Đơn – đất Quảng – thời gian đầu người làng chưa ai học
nghề này do “mới trông thấy lạ”, nhưng trông lâu lại thấy tiện ích, đỡ bớt công
tát nước gàu giai gàu sòng vào ruộng. Từ đó, các anh nông dân làng Thanh Đơn
bắt đầu theo kiểu cách có sẵn làm ra xe gió. Khi đã làm được, “tiếng lành đồn
xa”, số nông dân gia nhập vào nghề làm xe gió ngày một đông thêm. Tính đến
những năm 1900 - đầu thế kỷ thứ XX – làng Thanh Đơn đã có hàng chục người sắm
dụng cụ: cưa dứt, cưa rọc, đục, chàng, khoan, dây mực…bào trường, bào ngắn hành
nghề làm xe gió. Và cũng từ đó hình thành ngay tại làng Thanh Đơn một kíp thợ.
Đã là thợ thì có thợ cả, thợ phụ và thợ giúp việc, phục vụ.
Trong nghề có
một thợ chuyên nhận thầu gọi là ông Thủ
mực [2].
Ông Thủ mực tập trung các thợ trong kíp lại và phổ biến công việc, phân công
các công đoạn thực hiện. Theo đó, kíp thợ bắt tay vào hoàn thành chiếc xe gió
theo hợp đồng bằng miệng với người đặt hàng. Làng Thanh Đơn thời ấy có ba ông
Thủ mực: ông Hương Lưỡng, ông Hương Thu và ông Hương Nhứt.
Những năm đầu
thế kỷ thứ XX về trước, chuyện dùng xe gió để lấy nước tưới cho các cánh đồng
trong mùa khô hạn là một giải pháp hợp lý được nhiều nơi áp dụng. Theo tính
toán, để tưới 100 mẫu lúa, xe gió phải có 10 bánh. Bình quân mỗi bánh có thể
tưới được 10 mẫu. Mỗi người có thể nhận nửa bánh, một bánh hoặc hai bánh, tùy
theo khả năng của mình. Cứ nhận nhiều thì được trả nhiều tiền.
Thường vào
tháng hai âm lịch, các thợ xe lắp ráp xe gió và cho chạy theo yêu cầu caủi các
chủ có ruộng. Xe chạy và đến tháng bảy, tháng tám âm lịch lại tháo ra, nghỉ.
Đây là thời điểm bắt đầu mùa mưa, không thiếu nước, hơn nữa đôi khi tháng mười,
mười một lại là mùa lụt lội nên việc tháo xe cho nghỉ nhằm bảo quản, tránh lụt
lội làm hư hỏng xe gió. Những người thợ chung tiền, góp vồn thuê thợ làm xe gió
họp lại chọn ra một ban có trách nhiệm trông coi và bảo quản xe gió. Ban này vừa
tháo rắp xe, vận hành cho chạy, còn phải đắp kênh mương dẫn nước vào đồng ruộng
cho xe gió múc nước tưới vào ruọng lúa và thu thuế nước [3].
Thuế bây giờ được tính quy từ tiền ra lúa theo thời giá, một mẫu ruộng đổ nước
một mùa là bao nhiêu tiền phải nộp, tuy nhiên đến khi thu hoạch lúa mới phải
trả đủ.
Khi thu hoạch, mấy anh chủ của xe nước cứ vậy mà lấy lúa.
Tất cả lúa được cất đặt vào một nơi thuận lợi, sau đó chất thành nhã, lùa trâu
hoặc bò lên đạp đến khi thục thục ra thành lúa rồi mới chia đều cho nhau. Đôi
khi chia theo tay hoặc chia theo gánh, phần ai tự gánh về nhà nấy.
Để làm một xe lúa, nguyên vật liệu chủ yếu gồm:
- Tre cây loại tre già
- Gỗ các loại
- Ván thành phẩm từng miếng (thường là kiền kiền chịu được nước)
- Dây mây các loại (mây nước, mây con…), dây lạt bằng cật tre
- Cưa nhỏ và lớn (cả loại cưa tre và loại cưa gỗ)
- Đục các loại, đục dũm, chàng, bào trường, bào ngắn, bào
khe…
- Khoan tay
- Và các loại dụng cụ khác như đùi cui, đòn kê, liềm, rựa, dũa,
đá…
Thời kỳ những năm 1950, sắt hiếm, đinh đóng siết lại càng hiếm
nên việc dùng khoan bằng tay và dùng chốt tre cật già, hoặc chốt gỗ loại thiết
mộc làm chốt siết các bộ phận lại với nhau thường được dùng trong lắp ráp xe nước
chạy bằng sức gió [4].
Tùy theo cánh đồng rộng hẹp mà thiết kế một xe quay cho phù
hợp, xe lớn quá đồng ruộng hẹp sinh lãng phí, và ngược lại nên theo đơn vị diện
tích cấy trồng các chủ xe thiết kế phù hợp để phát huy hết công năng của xe nước
mà không phải tốn kém đầu tư ban đầu. Một giàn xe nước đôi khi thiết kế đên 10
bánh xe cùng quay, nhưng phần lớn trên cánh đồng Quảng Nam
Xe được thết kế từ một đến bốn hay năm bánh hình tròn, gồm
ba cây tre già chẻ dọc thành 3 hay 4 miếng, trảy mắt, gọt bụng được uốn cong, vừa
uống vừa néo lại với nhau cho thật chắt, kết nối thành hình tròn, đường kính bánh
lớn nhất chừng 5 mét. Ba cây tre được thiết kế song song nhau do nhiều thanh
tre ngang kết chặt lại bằng các múi mây thật chặc. Trên bánh xe, cách nhau chừng
40 – 50 cm lại đặt một thanh tre hoặc gỗ nằm ngang vừa để giữ ba bánh tròn cố định
vừa đồng thời cũng tại thanh ngang này, được gắn một miếng ván hướng về tâm bánh
xe, dày 2 cm như một cái gáo múc nước. Khi xe gió quay trên một trục cố định, gáo
này sẽ múc nước từ mương nước quay vòng đưa lên cao rồi đổ vào nước vào ruộng
hoặc đổ vào con mương khác rồi từ đây nước sẽ được dẫn về ruộng lúa. Xe nước tiện
lợi có thể đưa nước từ dưới sâu lên cao để đổ vào mương dẫn, thay cho dùng sức
người tát nước bằng gàu giai từ dưới thấp lên cao vất vả và kép công. Xe nước có
thể chạy cả ngày đêm nhờ sức gió và nhất là mùa gió nam phơn, xe nước hoạt động
giữa trưa nắng chang chang của xứ sở miền Trung mà không cần nông dân ra đồng tát
nước.
Xe có một trục xe nằm giữa (như bánh xe ngựa), người ta dùng
tre hoặc gỗ loại nhỏ nối từ bánh xe vào trục giữa, tạo thành bộ nan cho bánh
xe, giữ vũng được bánh khi xe quay múc nước.
Nhiều công trình xe gió ở Thanh Đơn được nhóm thợ thi công và
hoàn thành như các công trình xe gió ở Hà Nha, Phước Yên, Bồ Khoan, Tân Đợi, Phúc
Hương. Đó là các công trình nằm trên địa bàn huyện Đại Lộc, chưa kể các công trình
có trên các huyện khác trong toàn xứ Quảng. Xe nước (gọi tắt là xe gió) hoạt động
rất hiệu quả thời kỳ máy bơn nước chưa được du nhập vào sản xuất nông nghiệp tại
Quảng Nam
Làm xe gió là một nghề, chiếc xe gió cuối cùng trên đất Quảng
do người thợ làng Thanh Đơn thực hiện là chiếc xe gió làng Phúc Hương. Chiếc xe
Phúc Hương được thực hiện sau năm 1975 trên đồng ruộng xã Đại Cường. Phụ trách
thi công thời bấy giờ là ông Thê. Sau nhiều năm vắng bóng chiếc xe gió trên các
cánh đồng, cách nay 25 năm, khi đi trên
tuyến đường sông Vu Gia không ai không nhìn thấy chiếc xe gió này. Nhờ nó mà hàng
trăm mẫu đất trong vùng được tưới nước đều đặn, góp phần không nhỏ trong chống
hạn hán, làm tăng năng suất cây trồng lúc bấy giờ.
Khi chiếc xe gió Phước Hương bị dẹp bỏ, nghề làm xe gioa làng
Thanh Đơn cũng theo đó lụi tàn. Hình ảnh những chiếc xe gió to lớn, nhiều bánh đứng
ngạo nghễ trên các dòng sông xứ Quảng nay chỉ còn là kỷ niệm trong tâm thức của
lớp người cao tuổi mà thôi [6].
[1]
Người làng Thanh Đơn tính từ đời người thợ đầu tiên đến Thanh Đơn lập nghiệp,
đến đời cháu ông là Hứa Minh, sinh năm 1923 (nay còn sống) thì đã ba đời, và
tính cả thế hệ con cháu ông Hứa Minh nữa thì cũng lên đến năm sáu đời. Theo đó
có thể luận rằng nghề làm xe gió tại làng Thanh Đơn hình thành cách nay khoảng
trên dưới 150 năm.
[2]
Thủ mực chính là thợ cả, người thợ ra khổ, ra khung, tính toán kích thước và
lượng vật liệu để hoàn thành một xe gió, theo đó mua nguyên vật liệu để thực
hiện và tính ra công hoàn thành. Trên cơ sở đó quy ra thành tiền cho mỗi xe
gió.
[3] Tức thu
tiền công xe nước vào ruộng.
[4] Và không chỉ xe nước mà các loại dụng cụ khác dùng trong sản
xuất nông nghiệp, đồ gia dụng… dụng cụ dệt tơ lụa vẫn đóng chốt tre là chủ yếu
trước khi cây đinh xuất hiện.
[5] Xem hồi ký Hồ Thắng, Đà
Nẵng thời đánh Mỹ (tập 1), Nhà xuất bản Đà Nẵng 2007, tr
[6] Ông Hứa
Minh, sinh năm 1923 tại làng Thanh Đơn, xã Đại Cường, huyện Đại Lộc, tỉnh Quảng
Nam kể.
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét